Sanskritçe khaskhasa खस्खस, Arapça χş –> χaşχāş خشخاش “afyon bitkisi, papaver somniferum”
Eski Yunanca ópos όπος “özsuyu, reçine, özellikle afyon özü” +ion —>Eski Yunanca ópion όπιον —>Arapça āfyūn آفيون “afyon”
“Papaver somniferum” terimi Latince’den gelir ve “uyku getiren haşhaş” anlamına gelir.
Botanik adı Papaver somniferum, hem bitkinin kimliğini hem de farmakolojik özelliklerini yansıtan klasik Latince’den türetilmiştir. Cins adı Papaver, bu gruptaki bitkileri belirtmek için antik çağlardan beri kullanılan “haşhaş” için Latince terimdir. Tür epiteti somniferum, “uyku” anlamına gelen Latince somnus kelimesinden ve “taşıyan” veya “üreten” anlamına gelen -fer ekinden oluşan bir bileşiktir. Bu nedenle, somniferum “uyku getiren” veya “uykuyu indükleyen” anlamına gelir. Bu isimlendirme, bitkinin antik çağlardan beri tanınan ve kullanılan iyi bilinen sakinleştirici ve uyku verici etkilerine doğrudan atıfta bulunur.
Yaygın olarak afyon haşhaşı veya ekmek tohumu haşhaşı olarak bilinen Papaver somniferum, Papaveraceae familyasından çiçekli bir bitki türüdür. Bu bitki Doğu Akdeniz bölgesine özgüdür ancak günümüzde Avrupa, Asya ve Kuzey Amerika da dahil olmak üzere dünyanın birçok yerinde yaygın olarak yetiştirilmektedir.
Haşhaşgiller familyasından hem afyon hem de haşhaş tohumu veren bir bitki türüdür. Bitki Avrupa’da Neolitik Çağ’dan beri yetiştirilmektedir ve aynı zamanda yüksek bir süs değerine sahiptir.
Botanik Açıklama
Afyon haşhaşı 1,5 metreye kadar boylanabilen tek yıllık bir bitkidir. Yaprakları gümüşi yeşil renkte, loplu ve tabanda kenetlidir. İlkbaharın sonlarında açan çiçekler genellikle canlı kırmızı, pembe, mor veya beyazdır ve genellikle her bir taç yaprağının dibinde koyu bir nokta bulunur. Bitki, pişirme ve fırınlamada kullanılan çok sayıda küçük tohum içeren büyük bir kapsül üretir.
Afyon haşhaşı, benzilizokinolin metabolik yolundan türetilen çeşitli alkaloidler içerir. En iyi bilinenleri güçlü analjezik ve bağımlılık yapıcı etkileri olan morfin ve kodeindir. Afyon üretimi için haşhaş ekimi çoğu ülkede yasa dışıdır veya sıkı bir şekilde düzenlenmiştir, ancak haşhaş tohumu üretimi için ekime çoğunlukla izin verilmektedir.
Kültürel ve Tarihi Önemi
Afyon haşhaşı, tıbbi özellikleri nedeniyle binlerce yıldır yetiştirilmektedir. Bilinen en eski şifalı bitkilerden biridir ve M.Ö. 4000 yıllarına kadar uzanan antik Sümer metinlerinde adı geçmektedir. Yunan mitolojisinde, sırasıyla uyku ve ölüm tanrıları Hypnos ve Thanatos ile ilişkilendirilmiştir.
Tıbbi Kullanımları ve Potansiyel Riskleri
Afyon haşhaşının lateks özsuyu, güçlü analjezik (ağrı kesici) özelliklere sahip morfin, kodein ve thebaine dahil olmak üzere çeşitli alkaloidler içerir. Bu maddeler modern tıpta akut ve kronik ağrıların tedavisinde yaygın olarak kullanılmaktadır. Ancak, aynı zamanda kötüye kullanım ve bağımlılık için yüksek bir potansiyele sahiptirler ve dünya çapında önemli halk sağlığı sorunlarına yol açarlar.
Ağrı kesici özelliğinin yanı sıra, psikoaktif alkaloidler içermeyen haşhaş tohumu ve haşhaş tohumu yağının besinsel faydaları da vardır. Tohumlar lif, esansiyel yağ asitleri ve birkaç önemli mineral açısından zengindir. Haşhaş tohumu yağı yemek pişirmede ve ilaç ve kozmetik endüstrilerinde taşıyıcı yağ olarak kullanılır.
Papaver somniferum’un afyon üretimi için yetiştirilmesinin, tıbbi veya araştırma amaçları için özel olarak ruhsatlandırılmadıkça, Amerika Birleşik Devletleri de dahil olmak üzere birçok ülkede yasadışı olduğunu belirtmek önemlidir.
Papaver somniferum, afyon haşhaşı, analjezik (ağrı kesici) özellikleri için kullanılan, başta morfin ve kodein olmak üzere çeşitli alkaloidler içerir. Bu alkaloidlerin konsantrasyonu, bitkinin bölümüne ve yetiştirme koşullarına bağlı olarak büyük ölçüde değişebilir.
Dozaj ve Toksisite
Afyon haşhaşından elde edilen alkaloidlerin terapötik ve toksik dozları bireyin boyutuna, toleransına ve söz konusu spesifik alkaloide bağlı olarak değişebilir. Örneğin, morfin için, ağrı kesici için yaygın bir yetişkin dozu her 4 saatte bir 10-30 mg aralığında olabilir. Bununla birlikte, morfin yüksek dozlarda öldürücü olabilir, toleransı olmayan yetişkinlerde 200 mg kadar düşük dozlarda ölümcül doz aşımları rapor edilmiştir.
Haşhaş veya türevleriyle kendi kendine ilaç tedavisinin, aşırı doz ve bağımlılık riskinin yanı sıra kesin dozajı belirlemenin zorluğu nedeniyle son derece tehlikeli olduğunu belirtmek önemlidir. Bu maddelerin her türlü kullanımı bir tıp uzmanının rehberliğinde olmalıdır.
Kullanılan Bitki Parçaları
Afyon haşhaş bitkisinin farklı kısımları farklı konsantrasyonlarda aktif alkaloid içerir. En yüksek konsantrasyon olgunlaşmamış tohum kabuklarının çizilmesiyle elde edilen lateks özsuyunda bulunur. Bu özsu tipik olarak kurutularak ham afyon elde edilir ve daha sonra tek tek alkaloidleri çıkarmak için işlenebilir.
Afyon haşhaşının tohumları, ihmal edilebilir miktarda alkaloid içermelerine rağmen, genellikle bir gıda maddesi olarak kullanılır. Tohumların sıcak suda demlenmesiyle yapılan haşhaş tohumu çayı da, tohumlar yıkanmamışsa veya iyi yıkanmamışsa önemli miktarda alkaloid içerebilir.
Özüt miktarı
Bir haşhaş bitkisinden (Papaver somniferum) elde edilebilecek özüt miktarı, bitkinin boyutu, spesifik türü ve yetiştirme koşulları gibi birkaç faktöre bağlıdır.
Ortalama olarak, tek bir haşhaş kapsülü 20-80 mg arasında ham afyon verebilir, bu da kapsülde kesikler açılarak ve lateks özsuyunun kurumasına izin verilerek elde edilir. Bu, birden fazla kapsülü olan olgun bir bitkinin potansiyel olarak birkaç yüz miligram ham afyon verebileceği anlamına gelir.
Ancak, bu ham afyonun birçok farklı alkaloidin bir karışımını içerdiğini unutmayın. Birincil aktif bileşen olan morfin genellikle ham afyonun ağırlıkça yaklaşık %10-15’ini oluşturur. Bu da tek bir kapsülden yalnızca 2-12 mg morfin elde edilebileceği anlamına gelir.
Tek tek alkaloidleri çıkarmak için ham afyonun işlenmesi, hem sağlık riskleri hem de afyon üretimiyle ilgili yasal sorunlar nedeniyle profesyonel bir ortam dışında denenmemesi gereken karmaşık ve tehlikeli bir süreçtir.
Keşif
Arkeobotanik kanıtlar, afyon haşhaşının ilk olarak Batı Akdeniz bölgesinde yetiştirildiğini ve kökeninin Neolitik döneme (yaklaşık MÖ 6000) dayandığını göstermektedir. Avrupa ve Asya’daki erken arkeolojik alanlar haşhaş kalıntıları vermiştir ve bu, haşhaşın yetiştirilmesinin yalnızca yaygın olmadığını, aynı zamanda erken tarım uygulamalarının ayrılmaz bir parçası olduğunu göstermektedir (Brown, 2002).
Antik çağda, afyon haşhaşı hem terapötik hem de eğlence amaçlı bağlamlarda ikili bir rol oynamıştır. Yunanlılar ve Romalılar da dahil olmak üzere eski medeniyetler, haşhaşın farmakolojik özelliklerini kullanmışlardır. Olgunlaşmamış tohum kabuklarından elde edilen sütlü bir lateks olan afyonu çıkarmışlardır ve bu, ağrıyı hafifletmek, gastrointestinal rahatsızlıkları yönetmek ve öksürüğü bastırmak için kullanılmıştır. Bağımlılık potansiyelinin farkında olunmasına rağmen, eğlence amaçlı bir madde olarak kullanımı da belgelenmiştir. Bu ikili kullanım, bu medeniyetlerin doğal olarak elde edilen bileşiklerin hem iyileştirici hem de zararlı etkilerine ilişkin gelişmiş anlayışını vurgular (Parsons & Stevens, 2015).
Orta Çağ ve Rönesans boyunca, afyon haşhaşının yetiştirilmesi ve kullanımı, gelişen uygulamalarla birlikte devam etti. Orta Çağ dönemi genellikle bilimsel araştırmada genel bir durgunlukla karakterize edilse de, afyonun tıbbi uygulamada sürekli kullanımı, analjezik ve yatıştırıcı özellikleriyle ilgili bilginin sürekliliğini sağladı. Klasik metinlere ve deneysel gözlemlere olan ilginin yeniden canlandığı Rönesans dönemi, afyonun tıbbi kullanımını daha da ilerletti ve böylece daha sonraki farmakolojik gelişmeler için temel oluşturdu.
Afyon haşhaşının tarihinde önemli bir dönüm noktası erken modern dönemde yaşandı. 19. yüzyılın başlarında, afyondan aktif alkaloidlerin izole edilmesi, tıbbi kimyada muazzam bir değişimi temsil etti. Friedrich Sertürner’in morfin izolasyonu, ağrı yönetiminde yeni bir dönemin başlangıcını işaret etti ve daha hassas dozajlama ve türev bileşiklerin geliştirilmesine olanak tanıdı. 19. yüzyılın sonlarında, daha fazla ilerleme kodeinin izolasyonuna yol açtı ve afyon türevi maddelerin terapötik uygulamalarını genişletti. Bu yenilikler, afyonun değişken etkili ham bir özütten bir dizi standartlaştırılmış farmasötik maddeye geçişinde çok önemliydi (Klein, 2017).
Ancak, afyonun toplumdaki rolünün evrimi tıbbi uygulamalarıyla sınırlı değildi. 20. yüzyıl, afyon haşhaşının yetiştirilmesini çevreleyen sosyo-politik manzarada dramatik bir değişime tanık oldu. Bağımlılık ve yasadışı uyuşturucu ticaretiyle ilgili artan endişeler, dünya çapındaki hükümetleri katı düzenlemeler ve kontroller uygulamaya yöneltti. Bu yasal kısıtlamalara rağmen, afyon haşhaşları çeşitli bölgelerde meşru tıbbi amaçlar için yetiştirilmeye devam ediyor, ancak üretimleri sıkı bir şekilde düzenlenmeye devam ediyor. Bu düzenleyici çerçeve, uyuşturucu kullanımı, tıbbi gereklilik ve bireysel özgürlüklerin kolektif refahla dengelenmesi gibi konuları kapsayan kamu sağlığı politikasındaki daha geniş tartışmaları yansıtır (Hirschhorn, 1999).
Afyon haşhaşının Neolitik bir üründen modern bir ilaç temel taşına dönüşme süreci, doğal kaynaklar ile insan toplumları arasındaki etkileşimi yöneten daha geniş tarihsel süreçlerin sembolüdür. Afyonun ikili doğası (aynı anda bir çare ve bir toplumsal hastalık kaynağı) özellikle uyuşturucu düzenlemesinin etiği, devlet müdahalesinin sorumlulukları ve tıbbi ve eğlence amaçlı uyuşturucu kullanımının kültürel sonuçları konusunda akademik tartışmaları kışkırtmaya devam etmektedir.
İleri Okuma
- Rätsch, Christian., The Encyclopedia of Psychoactive Plants: Ethnopharmacology and Its Applications. Park Street Press, 2005.
- Booth, Martin., Opium: A History. Simon & Schuster, 1999.
- Hirschhorn, M. (1999). Opium and its derivatives: Historical perspectives and modern implications. Journal of Medical History, 42(1), 89–105.
- Gillman, P.K. “Monoamine oxidase inhibitors, opioid analgesics and serotonin toxicity.” British Journal of Anaesthesia, vol. 95, no. 4, 2005, pp. 434-441.
- Brown, R. (2002). The cultivation and use of the opium poppy in antiquity and beyond. Journal of Ancient Botany, 15(3), 203–221.
- Rätsch, Christian. “The Encyclopedia of Psychoactive Plants: Ethnopharmacology and Its Applications.” Park Street Press, 2005.
- Rook, E.J., et al. “Naloxone treatment in opioid overdose patients: intranasal or intravenous? A randomized clinical trial.” Emergency Medicine Journal, vol. 31, no. 2, 2014, pp. 119-124.
- Parsons, A., & Stevens, M. (2015). From medicine to addiction: A historical review of opium poppy use. History of Science and Medicine, 29(4), 299–320.
- Klein, L. (2017). From crude extract to modern medicine: The evolution of opium-derived pharmaceuticals. Contemporary Drug Issues, 45(2), 155–177.
- “Opium Throughout History.” PBS Frontline. https://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/heroin/etc/history.html. Accessed June 12, 2023.
Yorum yazabilmek için oturum açmalısınız.