Herediter

Latince hereditarius “miras kalan; mirasa ait veya mirasla ilgili”, hereditas “varislik, miras” (bkz. kalıtım) —>hereditarie, 15.yy başlarında, “soy yoluyla aktarılan”.

Psikolojide kalıtım, genetik faktörlerin bir nesilden diğerine aktarılan davranışsal özelliklere ve psikolojik özelliklere nasıl katkıda bulunduğuna odaklanır. Bu, kalıtsal özelliklerin incelenmesini ve genetik yapının davranışı, zekayı, kişiliği, zihinsel sağlığı ve psikolojik bozukluklara duyarlılığı nasıl etkilediğini kapsar. Genlerin bilişsel işlevleri, duygusal tepkileri ve bireysel davranışları şekillendirmedeki rolünü keşfederek genetik ve psikoloji disiplinleri arasında köprü kurar.

Kalıtım ve Genetik

Kalıtsal Hastalıklar: Ebeveynlerden yavrulara genler yoluyla aktarılan durumlar. Bu hastalıklar kalıtsaldır ve aile soyları boyunca izlenebilmektedir; bu da gelecek nesillerdeki hastalık riskini öngörebilecek bulaşma modellerini göstermektedir.

Genetik Hastalıklar: Tüm kalıtsal hastalıklar genetik olmakla birlikte, tüm genetik hastalıklar kalıtsal değildir. Genetik hastalıklara DNA dizisindeki mutasyonlar veya değişiklikler neden olur. Bu mutasyonlar ebeveynlerden kalıtsal olabilir veya bireyin yaşamı boyunca kendiliğinden meydana gelebilir (de novo mutasyonlar).

Genlerin Kalıtımı

Genler kalıtımın temel birimleridir ve her iki ebeveynden de miras alınır. Her birey, her ebeveynden birer tane olmak üzere her genin iki kopyasına sahiptir. Bu genlerdeki çeşitlilik, özelliklerde ve bazı hastalıklara duyarlılıkta farklılıklara yol açabilir. Ebeveynlerden miras alınan genlerin spesifik varyantlarına alel adı verilir ve bunlar, insan özelliklerinin çeşitliliğini ve belirli koşullara yatkınlığı belirler.

Kalıtım Mekanizmaları

Kalıtım, özelliklerin ve karakteristiklerin gelişimi için talimatları kodlayan genlerin ebeveynlerden yavrulara aktarılması yoluyla işler. Bu süreç aşağıdakileri içeren miras ilkelerine tabidir:

Baskın ve Resesif Kalıtım: Baskın alellerin belirlediği özellikler yalnızca bir kopya mevcut olsa bile ifade edilir, resesif özellikler ise alelin iki kopyasının ifade edilmesini gerektirir.

Eş Baskın ve Orta (Eksik Baskınlık) Kalıtım: Eş baskınlıkta, bir gen çiftindeki her iki alel de tam olarak ifade edilirken, eksik baskınlıkta ortaya çıkan fenotip, iki alelin bir karışımıdır.

Kalıtsal Kalıplar

Kalıtsal özellikler, otozomal dominant, otozomal resesif, X’e bağlı dominant, X’e bağlı resesif ve mitokondriyal kalıtım dahil olmak üzere belirli kalıtım kalıplarını takip eder. Bu modeller, belirli özelliklerin veya koşulların yavrulara geçme olasılığını tahmin etmeye yardımcı olur.

İnsanlarda Kalıtım Örnekleri

Kolayca tanımlanabilen kalıtsal insan özelliklerinden bazıları şunlardır:

Boy: Çoklu genlerden ve çevresel faktörlerden etkilenir.
Göz Rengi: Birden fazla genin etkileşimi ile belirlenir.
Saç Rengi ve Tipi: Genetik tarafından belirlenir ancak çevresel faktörlerden de etkilenebilir.

Kalıtsal Hastalıklar

Kalıtsal hastalıklara örnekler şunları içerir:

Orak Hücre Hastalığı: Otozomal resesif geçişli bir hastalıktır.
Kistik Fibrozis: Otozomal resesif paterni takip eden CFTR genindeki mutasyonlardan kaynaklanır.
Huntington Hastalığı: Otozomal dominant bir hastalıktır.

Psikolojik Bozukluklar ve Kalıtım

Obsesif-Kompulsif Bozukluk (OKB): Çalışmalar, çocuklarda ve ergenlerde %45 ila %65 arasında değişen kalıtım tahminleriyle önemli bir genetik bileşen olduğunu göstermektedir.
Dikkat Eksikliği/Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB): Aileden geçme eğilimi gösterir, bu da güçlü bir genetik temele işaret eder.
Otizm Spektrum Bozukluğu (ASD): Genetik faktörler önemli ölçüde katkıda bulunurken, çevresel faktörler de rol oynuyor.
Bipolar Bozukluk: Oldukça kalıtsaldır ve riskin yaklaşık %80’ini genetik oluşturur.

Miras Türleri

Dört temel genetik kalıtım türü şunları içerir:

Otozomal Baskın
Otozomal Resesif
X’e Bağlı Baskın
X’e Bağlı Resesif

İleri Okuma

Plomin, R., DeFries, J.C., Knopik, V.S., & Neiderhiser, J.M. (2016). Behavioral Genetics. Worth Publishers.
Rutter, M., Moffitt, T.E., & Caspi, A. (2006). Gene-environment interplay and psychopathology: Multiple varieties but real effects. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 47(3-4), 226-261.
Pauls, D.L. (2008). The genetics of obsessive-compulsive disorder: A review. Dialogues in Clinical Neuroscience, 10(2), 133-148.
Faraone, S.V., Perlis, R.H., Doyle, A.E., Smoller, J.W., Goralnick, J.J., Holmgren, M.A., & Sklar, P. (2005). Molecular genetics of attention-deficit/hyperactivity disorder. Biological Psychiatry, 57(11), 1313-1323.
Alarcón, M., Abrahams, B.S., Stone, J.L., Duvall, J.A., Perederiy, J.V., Bomar, J.M., Sebat, J., Wigler, M., Martin, C.L., Ledbetter, D.H., Nelson, S.F., Cantor, R.M., & Geschwind, D.H. (2008). Linkage, association, and gene-expression analyses identify CNTNAP2 as an autism-susceptibility gene. The American Journal of Human Genetics, 82(1), 150-159.
McGuffin, P., Rijsdijk, F., Andrew, M., Sham, P., Katz, R., & Cardno, A. (2003). The heritability of bipolar affective disorder and the genetic relationship to unipolar depression. Archives of General Psychiatry, 60(5), 497-502.
True, W.R., Rice, J., Eisen, S.A., Heath, A.C., Goldberg, J., Lyons, M.J., & Nowak, J. (1993). A twin study of genetic and environmental contributions to liability for posttraumatic stress symptoms. Archives of General Psychiatry, 50(4), 257-264.