hilum

Hilumun serüveni, Latin’in gündelik “ufak tefek şey” (hīlum) sözünden, fasulye tanesinin göz gibi görünen izine, oradan böbreğin, akciğerin ve dalak gibi organların damar-sinir giriş kapılarına uzanan, üç disiplini—botanik, mikroskopi ve anatomi-radyolojiyi—tek bir morfolojik fikir etrafında birleştiren bir hikâyedir. Kelimenin anlam çekirdeği hep aynıdır: bir bağlantı ve geçit noktası; iz bırakan, içeri-dışarı akışın düğümlendiği bir “yer”. 18. yüzyıl sonu ve 19. yüzyıl, bu ortak fikri hem tohumda hem organda görünür kılmış; 20. yüzyıl radyolojisi onu gölgelere, 21. yüzyıl görüntüleme ve yapay zekâsı ise piksellere kodlamıştır. Bu, hilumun, mahiyeti küçük ama sonuçları büyük olan bir “kapı” oluşunun kroniğidir.

1) Başlangıç: Latince bir “küçük şey”den bilim diline

Erken Latincede hīlum “önemsiz kırıntı, ufak şey” nüansıyla geçer; modern bilim Latincesinde ise özellikle botanikte “tohumdaki iz/kapı” anlamına yerleşir. 18. yüzyıl sonrasında, anatomi terminolojisi bu kökten hilum (çoğul hila) biçimini standarda bağlamış; eski yazımdaki hilus varyantı tıpta uzun süre birlikte kullanılmıştır. Güncel terminoloji kurulları bugün hilumu esas kabul eder.

2) Botanikte keşif ekseni: ovül bağından tohumun “gözü”ne

Erken mikroskopistler bitkisel dokuları açan ilk sahnedir. 17. yüzyılın iki kurucu adı Nehemiah Grew ve Marcello Malpighi, ovül-tohum gelişimini ayrıntılandırırken, tohum kabuğundaki skarı—hilum—pratik bir ayırt işareti olarak kullanır. Grew’ün The Anatomy of Plants (1682) ile başlayan çizgi, tohum morfolojisini bir bilim diline kavuşturur. Bunu, 18. yüzyılın sonunda Joseph Gaertner’in üç ciltlik De fructibus et seminibus plantarum’ı takip eder; burada tohumun hilum, rafe, mikropil, şalaza gibi parçaları klâsik bir söz varlığına kavuşur.

Hilumun işlevselliği botanikte iki düzlemde belirir:

• Tohum gözü (skar) olarak hilum, funikulusun koptuğu yerde kabukta kalıcı bir izdir; tür tanımlamada şekil/konum rengiyle taksonomik ipucu verir.
• Nişasta taneciğinin hilumu ise granülün büyümesinin başladığı merkezdir; polarize ışıkta görülen klasik Maltese haçı deseninin odak noktasıdır ve gıda mikroskobisinde tanımlayıcıdır.

3) 19. yüzyıl mikroskopisinin sahnesi: nişasta hilumu

François-Vincent Raspail ve çağdaşları, mikroskobiyi kimya ve gıda morfolojisine taşıyarak nişasta granüllerini katalogladılar; granül hilumu etrafında konsantrik lameller ve çift kırıcı desenin tarifi bu sayede standartlaştı. Günümüzde dahi granül kaynak tayininde hilumun konumu (merkezî/eksantrik) ve şekli kritik ölçüttür.

4) Anatominin dili: organların “kapısı” olarak hilum

Anatomi, hilumu damar-sinir-kanal pedikülünün organ parenkimine giriş-çıkış yaptığı çentik/yarık olarak benimsedi. Klasik atlaslardan günümüze böbrek hilumu (hilum renale), akciğer hilusu (hilum pulmonis), dalak hilumu, lenf düğümü hilusu, over hilumu gibi standardize adlandırmalar kullanılır; karaciğerde işlevsel eşdeğer porta hepatis terimi baskındır. Terminoloji kurul kararları, çağdaş biçim olarak hilumu ve hilar sıfatını teyit eder.

Lenf düğümü hilusu 19. yüzyıl histolojisinin damar-sinüs tasvirleriyle anahtar bir işarete dönüşmüş; ultrason çağında yağlı, ekojen hiler çizgi benignite lehine kabul edilirken hiların silinmesi veya düzensizliği malignite olasılığını artıran bir bulgu sayılmıştır. Bugün bu ölçütler, meta-analizler ve tanısal doğruluk çalışmalarında nicelleştirilmiş durumdadır.

5) Radyolojinin sahnesi: “hilum gölgeleri”nden işaretlere

Göğüs radyolojisinde Benjamin Felson’ın tanımladığı hilum overlay sign, orta mediastendeki kitle ile hiler yapıların üst üste düşmesini ayırmada öğretici bir işarettir; hiler konturun korunması kitle-hiler ayrımı lehinedir. BT/BT-anjiyo ve yüksek çözünürlüklü kesitler dönemi, hilar lenfadenopatiyi (sarkoidoz-lenfoma ayırımı gibi) algoritmik değerlendirme ve, giderek, radyomik yaklaşımlarla destekler hâle gelmiştir.

6) Hepatik hilum ve onkoloji: sınıflamalar, navigasyon ve takım oyunu

Karaciğer hilumu düzeyindeki hiler kolanjiyokarsinom (Klatskin tümörü), 1965’teki özgün seriyle literatüre net bir tipoloji kazandırdı; cerrahi planlama için Bismuth–Corlette sınıflaması onlarca yıldır kliniğin ortak dili oldu. Güncel kılavuzlar rezeke edilebilirlik, transplant adaylığı ve multimodal yaklaşımlarda bu sınıflamayı hâlâ çekirdek olarak kullanıyor. Ameliyathanede indosiyanin yeşili (ICG) floresan navigasyon ise hilum düzeyindeki damar-safra yolu ilişkilerini gerçek zamanlı görünür kılarak sınır tayinini ve perfüzyon değerlendirmesini güçlendiriyor.

7) Böbrek hilumu çağında: 3B anatomi, varyasyonlar ve seçici klemp

Böbrek hilumu cerrahisi (özellikle parsiyel nefrektomi) için damar-toplayıcı sistem ilişkisini önceden ve üç boyutlu görmek, seçici klemp ve parankimi koruma hedeflerini iyileştiriyor. 3B rekonstrüksiyon ve baskı tabanlı modeller, hiler arter-ven varyasyonlarını ameliyat öncesinde haritalayıp operasyon sırasında karar kalitesini yükseltiyor; çok merkezli çalışmalar, hiler damar anatomisi varyasyonlarının sıklığını ve cerrahiye etkisini sentezliyor.

8) Tohum hilumu, “lens” ve su-kapısı: fiziksel dormansiden ekolojiye

Baklagiller başta olmak üzere fiziksel dormansi gösteren tohumlarda, hiluma komşu “lens (strophiole)” ve hilar yarık, çevresel sinyallere (ısı, nem) yanıt veren bir su-kapısı (water gap) gibi davranır. Bu kapının açılıp kapanması, çimlenmenin ekolojik zamanlamasını belirler; bazı cinslerde su girişi sadece lens-hilar bölgeden, bazılarında pleurogram gibi farklı yapılardan gerçekleşir. Güncel deneysel çalışmalar, hilum-lens bölgesinin mikro-morfolojisini, suyun giriş yollarını ve dormansi kırılmasının hücresel mekaniğini yüksek çözünürlüklü görüntüleme ile birleştiriyor.

9) 21. yüzyılda hilum: veri, görüntü ve standartların kesişimi

Bugün hilum;

• Görüntülemeye dayalı karar destek: Hiler lenf düğümlerinin US-BT-PET korelasyonunda yapay zekâ modelleri ve 3B yüksek frekans US segmentasyonu deneniyor.
• Cerrahi navigasyon: ICG floresans, hepatobilier hilumda damar-safra yolu güvenliğini artıran “canlı harita”ya dönüştü.
• Anatomi terminolojisi: Kurumsal sözlükler (TA2) hilumu evrensel standart olarak kullanıyor; hilus biçimi tarihsel varyant olarak not düşülüyor.
  Bu üçlü çerçeve, hilumu bir “iz”den çok, çok-katmanlı bir arakesit olarak kavrıyor: morfolojinin kapısı, görüntünün düğümü, verinin etiketi.

10) Kısa kronoloji: başlıca öncüler ve mihenk taşları

• 17. yüzyıl – Grew ve Malpighi mikroskobik bitki anatomisini kurar; tohum gözü (hilum) morfolojinin temel unsurlarından biri hâline gelir. (Encyclopedia Britannica)
• 1788–1792 – Gaertner, tohum-meyve morfolojisini klâsik bir çerçeveye yerleştirir; hilum-mikropil-rafe ayrımları kalıcılaşır. (Internet Archive)
• 19. yüzyıl – Raspail ve çağdaş mikroskopistler, nişasta hilumu ve Maltese haçı fenomenini sistemleştirir. (micro.magnet.fsu.edu)
• 19.–20. yüzyıl – Gray geleneğiyle anatomi kitaplarında organ hilumu terminolojisi yerleşir; lenf düğümü hilusu klinik görüntülemenin imza bulgularından olur. (Dalhousie University)
• 1950’ler–60’lar – Felson’ın hilum overlay sign’ı göğüs radyolojisinin klasik işaretleri arasına girer; Klatskin, hiler kolanjiyokarsinomu ayrı bir varlık olarak tanımlar. (Radiopaedia)
• 1998–2019 – Terminologia Anatomica, “hilum” biçimini standartlaştırır. (Dalhousie University)
• 2000’ler–2025 – ICG-navigasyon, 3B rekonstrüksiyon ve AI/radyomik yaklaşımlar, hepatobilier ve renal hilum cerrahisi ile hiler lenf düğümü değerlendirmesini dönüştürür. (Lippincott Journals)

1. Grew, N. (1682). The Anatomy of Plants. London: Royal Society.
2. Gaertner, J. (1788–1792). De fructibus et seminibus plantarum. Stutgardiae: Typis Academiae Carolinae.
3. Raspail, F.-V. (1830). Nouveau système de chimie organique (mikroskopi bölümleri ve nişasta tanecikleri üzerine notlar). Paris.
4. Gray, H. (1858). Anatomy: Descriptive and Surgical. London: John W. Parker and Son.
5. Esau, K. (1965). Plant Anatomy (2nd ed.). New York: John Wiley & Sons.
6. Klatskin, G. (1965). Adenocarcinoma of the hepatic duct at its bifurcation. American Journal of Medicine, 38: 241–256.
7. Felson, B. (1967). Principles of Chest Roentgenology. Philadelphia: W.B. Saunders.
8. Rasper, V.F., & Coursey, D.G. (1967/1981). Properties of Starch and Starchy Foods. London: Applied Science.
9. Bewley, J.D., & Black, M. (1978). Seeds: Physiology of Development and Germination. London: Plenum Press.
10. Moore, K.L. (1979). Clinically Oriented Anatomy. Baltimore: Williams & Wilkins.
11. Fraser, R.G., & Paré, J.A.P. (1989). Diagnosis of Diseases of the Chest (3rd ed.). Philadelphia: W.B. Saunders.
12. BeMiller, J.N., & Whistler, R.L. (1996). Starch: Chemistry and Technology (2nd ed.). San Diego: Academic Press.
13. Netter, F.H. (2003). Atlas of Human Anatomy (3rd ed.). Philadelphia: Elsevier.
14. Junqueira, L.C., & Carneiro, J. (2005). Basic Histology: Text & Atlas (11th ed.). New York: McGraw-Hill.
15. Standring, S. (Ed.). (2008). Gray’s Anatomy: The Anatomical Basis of Clinical Practice (40th ed.). London: Churchill Livingstone.
16. Ahuja, A.T. (2008). Ultrasound of malignant cervical lymph nodes. Clin Radiol / Insights Imaging derlemeleri.
17. Blumgart, L.H. (Ed.). (2012). Blumgart’s Surgery of the Liver, Biliary Tract and Pancreas (5th ed.). Philadelphia: Elsevier.
18. Campbell, M.F., Wein, A.J., & Kavoussi, L.R. (Eds.). (2016). Campbell-Walsh Urology (11th ed.). Philadelphia: Elsevier.
19. BeMiller, J.N. (2009/2019). Carbohydrate Chemistry & Starch: Chemistry and Technology (3rd ed. updates). Academic Press.
20. Geneve, R.L., Baskin, C.C., et al. (2010–2018). Water-gap / lens odaklı fiziksel dormansi çalışmaları. Annals of Botany / Seed Science Research.
21. Federative International Programme for Anatomical Terminology (FIPAT). (2019). Terminologia Anatomica (2nd ed.). Thieme / IFAA.
22. Standring, S. (Ed.). (2020). Gray’s Anatomy (42nd ed.). London: Elsevier.
23. Wakabayashi, T. (2022). ICG fluorescence navigation in liver surgery. Annals of Surgery.
24. Bianchi, L., et al. (2022). 3D renal model for partial nephrectomy. Frontiers in Oncology.
25. Padmanaban, V., et al. (2023). Multidisciplinary care of hilar cholangiocarcinoma. Cancers.
26. Durhan, G., et al. (2024). Radyomik yaklaşımlarla hiler LAP ayırımı. Respiratory Medicine.
27. Jianu, A.M., et al. (2025). Renal hiler damar pedikülü varyasyonları. Diagnostics / Applied Sciences.