Kavitas peritonealis terimi, Latince kökenlidir:
- Cavitas: “Boşluk” anlamına gelir. Latince “cavus” (içi boş) kelimesinden türetilmiştir.
- Peritonealis: “Peritona ait” anlamındadır. Peritoneum kelimesinden gelir; bu da Yunanca kökenli περιτοναιον (peritonaion) kelimesinden türetilmiştir:
- peri- = “çevresinde”
- -tonos (τείνω) = “gerilmek, yayılmak”
Dolayısıyla peritoneum, “(organların) etrafını saran zar” anlamını taşır. Kavitas peritonealis, “periton zarları arasında yer alan boşluk” anlamına gelir.
1. Tanımsal ve Histolojik Çerçeve
Peritoneal kavite, kubbe şeklindeki diyafragmatik kubbelerden pelvis tabanına dek uzanan, ince, tek katlı yassı epitel (mezotelyum) ile döşeli seröz bir aralıktır. Bu epitel altında gevşek bağ dokusu, lenfatik ağ ve makrofajlar bulunur. Ortalama 50–100 mL berrak seröz sıvı; yüzey gerilimini azaltarak intra-abdominal organların sürtünmesiz hareketini sağlar.
2. Embriyogenez ve Anatomik Bölümlenme
İlk olarak intraembriyonik sölom, gut tübünü askıya alan dorsal-ventral mezenterlerce iki yan boşluğa ayrılır. Ventral mezenter büyük ölçüde kaybolarak karaciğer, omentum minus ve falciform ligamanı bırakır; böylece greater ve lesser sac’ler şekillenir. Barsak rotasyonu, mezokolon ve peritoneal ligamentlerin (gastro-splenik, spleno-renal vb.) gelişimi kompartımanlaşmayı pekiştirir. Sonuçta supramezokolik alan (mide-karaciğer üstü) ile inframezokolik alan (ince-kalın barsaklar) ortaya çıkar; parakolik oluklar ve mezenterik kök peritoneal sıvı akım yollarını belirler.
3. Fizyolojik Özellikler ve Seröz Sıvı
Peritoneal sıvı, ultrafiltrat-benzeri bir plazma ürünüdür (protein ≤ 3 g/dL). Diyafragmatik lenfatik stomalar yoluyla dakikada 0.5 mL’den fazla reabsorbe edilir; bu, peritoneal diyalizde toksin klirensine temel oluşturur. Mezotelyal hücreler fibronektin, glikozaminoglikan ve antimikrobiyal peptit sentezleyerek fibrin birikimi ile adezyon oluşumunu engeller; inflamasyon durumunda (ör. peritonit) sitokin salınımı ve epitelyal-mezenkimal geçiş ile fibroblastik proliferasyon görülebilir.
4. Sinirsel ve Damar Yapılanma
Pariyetal periton paryetal somatik afferentlerle (n. phrenicus, n. intercostales, n. iliohypogastricus vb.) yoğun olarak innerve olduğundan keskin, lokalize ağrı üretir. Visseral periton ise otonomik afferentlerce (plexus coeliacus, mesentericus superior/inferior) sağlanır; künt, diffüz, orta hat ağrıları ve refleksik visseral cevaplar (bulantı, terleme) oluşturur. Arteriyel beslenme ilgili duvar veya organın damarlarıyla paraleldir; venöz-lenfatik drenaj aynı yolakları kullanır.
5. Klinik Yaklaşımlar ve Patolojiler
- Peritonit: Bakteriyel kontaminasyona karşı lokal inflamasyon hızla diffüz sepsise dönebilir; tedavide erken laparotomi/laparoskopi ve geniş spektrumlu antibiyotik esastır.
- Asit: Portal hipertansiyon veya hipoalbuminemi sonucu sıvı birikimi; diüretik, paracentez ve TIPS prosedürleri uygulanabilir.
- Peritoneal Karsinomatozis: Özellikle over, mide, kolorektal kanser metastazı; sitoredüktif cerrahi + HIPC (hipertermik intraperitoneal kemoterapi) protokolü ile tedavi edilir.
- Peritoneal Diyaliz: Kronik böbrek yetmezliğinde kateter aracılığıyla glukoz-bazlı diyalizat infüzyonu; peritonit, sklerozan enkapsüle peritonit uzun dönem komplikasyonlardır.
- İnternal Herniler ve Adezyonlar: Embriyolojik peritoneal cepler (foramen Winslow, paraduodenal fossalar) veya postoperatif adezyonlar barsak tıkanıklığına neden olabilir; radyolojik tanı BT, MR-enterografi ile konur.
Keşif
1. Antik Dönem (M.Ö. 4.–1. yüzyıl)
- Hipokrates (M.Ö. 460–370) ve Aristoteles (M.Ö. 384–322) döneminde karın içi yapıların anatomik düzeni üzerine ilk gözlemler yapıldı. Ancak periton kavitesi kavramsal olarak ayırt edilmemiştir.
- Herophilos ve Erasistratos (İskenderiye Okulu, M.Ö. 3. yüzyıl): Kadavra diseksiyonları sayesinde iç organların bağ dokularıyla ilişkilerini gözlemlediler; fakat kavite fikri henüz tanımlı değildir.
2. Roma Dönemi – Galen (M.S. 2. yüzyıl)
- Galen (129–200): Maymun diseksiyonlarıyla karın boşluğunu tarif etmiş, omentum, mezenter gibi yapıların fonksiyonel açıklamalarını yapmıştır. Ancak visseral ve pariyetal zar ayrımı net değildir.
3. Rönesans – Vesalius Dönemi (16. yüzyıl)
- Andreas Vesalius (De Humani Corporis Fabrica, 1543): İlk sistematik insan anatomisi kitabını yazdı. Periton zarlarını ve karın boşluğundaki seröz yapıların dağılımını tanımlayarak kavitas peritonealis’in ilk doğru anatomik tarifini yaptı.
- Vesalius, periton zarlarını pariyetal (duvar) ve visseral (organla ilişkili) olarak ayıran ilk bilim insanıdır.
4. Mikroskobik Tanım – 18.–19. yüzyıllar
- Marie François Xavier Bichat (1800’ler): Doku düzeyinde sınıflandırmalar yaparak peritonun seröz zarlar sınıfında yer aldığını belirtti.
- Rudolf Virchow (19. yüzyıl ortası): Mezotelyum kavramını geliştirerek periton boşluğunun iç yüzeyini döşeyen hücreleri mikroskobik olarak tanımladı.
- Peritoneal boşluğun seröz sıvı içeren bir “potansiyel boşluk” olduğu bilgisi bu dönemde anatomik ve fizyolojik anlamda netleşti.
5. Klinik Dönem – 20. yüzyıl
- Peritoneal boşluğun işlevsel önemi özellikle peritonit, asites, peritoneal diyaliz ve kanser metastazı gibi klinik durumlar üzerinden detaylı şekilde anlaşılmıştır.
- 1940’lardan itibaren peritoneal kaviteye radyokontrast madde enjeksiyonu ile yapılan çalışmalarda sıvı dağılım yolları, kompartımanlaşma ve lenfatik boşaltım sistemleri tanımlanmıştır.
İleri Okuma
- Vesalius, A. (1543). De Humani Corporis Fabrica Libri Septem. Basel: Johannes Oporinus.
- Bichat, M.F.X. (1801). Anatomie Générale. Paris: Brosson & Gabon.
- Virchow, R. (1858). Die Cellularpathologie in ihrer Begründung auf physiologische und pathologische Gewebelehre. Berlin: August Hirschwald.
- Robinson, A. (1896). The Structure of the Peritoneum and Its Mesothelial Lining. Journal of Anatomy, 30: 1–23.
- Cunningham SA (1931). “Embryology of the Peritoneal Cavity.” Journal of Anatomy 65(1): 14-23.
- O’Connor, M.E. (1948). The Circulation of Fluids in the Peritoneal Cavity. Surgery, Gynecology & Obstetrics, 86(1): 1–9.
- diZerega, G.S. (1982). Peritoneal Fluid: Composition and Function. Obstetrics and Gynecology Clinics of North America, 9(1): 1–20.
- diZerega GS, Dmowski WP (1991). “Peritoneal Fluid in Reproduction.” Fertility and Sterility 56(6): 1018-1036.
- Mutsaers SE (2002). “Mesothelial Cells: Their Structure, Function and Role in Serosal Repair.” Respirology 7(3): 171-191.
- Lee YW, Lee JH (2013). “Ascites: Pathophysiology and Management.” Clinical and Molecular Hepatology 19(2): 145-152.
- Ghosh SK, Murdoch WJ (2014). “Peritoneal Dynamics and Endometrial Dissemination.” Reproductive Sciences 21(5): 543-550.
- Meadows RL, Franklin GA, Harbrecht BG (2015). “A Review of Peritonitis.” Surgical Clinics of North America 95(1): 47-60.
- Markar SR, Askari A (2018). “Internal Hernias: A Comprehensive Review.” Annals of Medicine and Surgery 35: 97-102.
- Hübner M et al. (2019). “Cytoreductive Surgery and HIPEC: Indications and Results.” Visceral Medicine 35(1): 23-29.
- Holmes CJ, Mudge DW (2020). “Advances in Peritoneal Dialysis.” Nature Reviews Nephrology 16(5): 332-348.
Yorum yazabilmek için oturum açmalısınız.