Etimoloji
Latince mandibula kelimesi, “çiğnemek” fiili anlamına gelen mandere ile “araç, organ” anlamına gelen -bula ekiyle türetilmiştir. Böylece mandibula, “çiğneme organı” ya da “çiğneme için kullanılan yapı” anlamına gelir. Anatomik olarak alt çene kemiğini ifade eder.
Çekim Tablosu (Declinatio Prima)
| Hâl | Tekil | Çoğul |
|---|---|---|
| Nominativus | mandibula | mandibulae |
| Genitivus | mandibulae | mandibularum |
| Dativus | mandibulae | mandibulis |
| Accusativus | mandibulam | mandibulas |
| Ablativus | mandibula | mandibulis |
| Vocativus | mandibula | mandibulae |
Genel Tanım
Mandibula, viscerocranium (yüz iskeleti) bileşenlerinden en büyük ve en güçlü olan tekil kemiktir. Yalnızca tek bir kemik olarak bulunması bakımından yüz iskeletinde benzersizdir. U şeklinde bir gövde (corpus mandibulae) ve bu gövdenin her iki yanında yukarı doğru yükselen iki kemik uzantısından (rami mandibulae) oluşur. Temporomandibular eklem (Articulatio temporomandibularis) aracılığıyla os temporale ile eklemleşerek, çiğneme hareketlerine olanak sağlar ve alt diş arkını destekleyen temel yapıyı oluşturur.
Morfolojik Yapı
1. Corpus mandibulae (Mandibula Gövdesi)
Mandibulanın ön kısmını ve yatay gövdesini oluşturan bu yapı, dış (facies externa) ve iç (facies interna) olmak üzere iki ana yüzeyle karakterizedir:
a. Facies externa
- Protuberantia mentalis: Alt çenenin ortasında yer alan üçgensi çıkıntı; çene ucunun belirginliğini sağlar.
- Tubercula mentalia: Protuberantia mentalis’in her iki yanında bulunan simetrik çift tüberküller.
- Foramen mentale: Çene cildi ve mukozasına duyusal innervasyon sağlayan nervus mentalis’in geçtiği delik.
b. Facies interna
- Spina mentalis (genialis): Orta hatta yer alan ve musculus genioglossus ile musculus geniohyoideus’un tutunduğu küçük kemiksi çıkıntılar; superior ve inferior olmak üzere iki çifttir.
- Fossa digastrica: Musculus digastricus’un venter anterior’unun yapıştığı çukur.
- Fovea sublingualis: Glandula sublingualis’in oluşturduğu yüzeysel çöküntü.
- Fovea submandibularis: Glandula submandibularis’e ait daha derin bir çöküntü.
2. Ramus mandibulae (Mandibula Dalı)
Mandibulanın dikey uzantılarıdır ve yine dış ve iç yüzeyler ile sınıflanır:
a. Facies externa
- Processus coronoideus: Önde yer alan üçgensi çıkıntı; musculus temporalis’in sonlanma noktasıdır.
- Processus condylaris: Arka kısımda yer alır ve caput mandibulae ile temporomandibular eklemin oluşumuna katılır.
- Caput mandibulae: Temporomandibular eklem yüzeyini oluşturan yuvarlak baş.
- Fovea pterygoidea: Musculus pterygoideus lateralis’in sonlandığı küçük çukur.
b. Facies interna
- Foramen mandibulae: Canalis mandibulae’nin başlangıcı; nervus alveolaris inferior’un giriş yaptığı açıklık.
- Lingula mandibulae: Foramen mandibulae’nin medial kenarında yer alan dil şeklinde çıkıntı.
- Linea mylohyoidea: Musculus mylohyoideus’un tutunduğu eğik çizgi boyunca uzanır.
Eklemsel Yapılar ve Bağlantılar
Articulatio temporomandibularis (Temporomandibular Eklem)
Mandibula, kafatası ile yalnızca bir noktadan eklemleşir: Articulatio temporomandibularis. Bu eklem, caput mandibulae ile fossa mandibularis ossis temporalis arasında yer alır ve discus articularis aracılığıyla iki ayrı bölümden oluşur. Sinovyal, bikondiler, modifiye menteşe (ginglymoarthrodial) tipi bir eklemdir. Fonksiyonel olarak hem menteşe hareketleri (açma/kapama) hem de kayma (translasyon) hareketleri yapabilir.
Bağlar (Ligamenta articularia)
- Ligamentum laterale: Arcus zygomaticus’tan başlayarak collum mandibulae’ye uzanır; eklemin stabilitesine katkı sağlar.
- Ligamentum stylomandibulare: Processus styloideus ile angulus mandibulae arasında uzanır; mandibulanın aşırı protrüzyonunu sınırlar.
- Ligamentum sphenomandibulare: Spina ossis sphenoidalis’ten başlayarak lingula mandibulae’ye tutunur; embriyolojik olarak Meckel kartilajı kökenlidir ve pasif bir süspansiyon görevi görür.
Klinik Notlar
- Mandibula kırıkları, özellikle corpus ve angulus bölgelerinde sık görülür.
- Temporomandibular disfonksiyon (TMD), eklem disk dislokasyonu, kas spazmları veya dejeneratif değişikliklerle karakterizedir.
- Mandibular anestezi, nervus alveolaris inferior’un foramen mandibulae seviyesinde blokajıyla sağlanır.
Keşif
1. Antik Dönem (M.Ö. 5.–1. yüzyıl)
- Hippokrates (M.Ö. 460–370) ve onun takipçileri, insan vücudunun işleyişine dair gözlemlerinde mandibulaya dolaylı olarak yer vermiştir. Ancak bu dönemde mandibula, ayrı bir yapıdan çok genel kafatası yapısının bir parçası olarak değerlendirilmiştir.
- Aristoteles (M.Ö. 384–322), hayvan anatomisi üzerine yaptığı karşılaştırmalı çalışmalarında alt çeneyi bir hareketli kemik olarak tanımlar. Ancak insan anatomisine dair bilgileri sınırlıdır.
2. Roma Dönemi – Galen (M.S. 2. yüzyıl)
- Galenus (129–c. 216), Roma döneminin en etkili hekimidir ve anatomiye dair bilgilerini esas olarak hayvan diseksiyonlarına dayandırmıştır.
- Galen, mandibulayı “çene kemiği” olarak tanımlamış ve çiğneme kaslarıyla ilişkisini açıklamıştır. Ancak insan diseksiyonuna erişimi olmadığı için mandibula hakkındaki bilgileri hatalı genellemeler içermektedir.
3. Rönesans Anatomisi – Vesalius Dönümü (16. yüzyıl)
- Andreas Vesalius (1514–1564), insan diseksiyonuna dayalı ilk sistematik anatomi kitabı olan De Humani Corporis Fabrica‘yı (1543) yayımlamıştır.
- Vesalius, Galen’in birçok hatasını düzelttiği gibi, mandibulanın tek bir kemikten oluştuğunu da ispatlamıştır. Galen, mandibulanın iki kemikten oluştuğunu öne sürmüştü; Vesalius ise mandibulanın tekil bir yapı olduğunu göstererek anatomi tarihinde bir dönüm noktası yaratmıştır.
- Mandibulanın eklemleşmesi, morfolojik özellikleri (corpus, ramus, processus coronoideus, condylaris vb.) ve dişlerle ilişkisi Vesalius tarafından detaylı biçimde tanımlanmıştır.
4. 17.–19. Yüzyıllar
- William Harvey (1578–1657) gibi deneysel anatomiye katkı yapan anatomistler, mandibulanın kanlanması ve sinirsel yapılarla olan ilişkisini açıklamaya devam etmiştir.
- 18. yüzyıl boyunca mandibula üzerine yapılan çalışmalar, özellikle diş hekimliği (odontoloji) disiplininin gelişmesiyle yoğunlaşmıştır.
- 19. yüzyılda ise Henry Gray’in Anatomy: Descriptive and Surgical (1858) adlı eseri, mandibulanın cerrahi ve fonksiyonel anatomisini ayrıntılı şekilde sunan en kapsamlı eserlerden biri olmuştur.
5. 20. ve 21. Yüzyıl
- Gelişen görüntüleme teknikleri (ör. CT, MRI), mandibulanın iç yapısı, gelişimsel anomalileri ve patolojileri hakkında daha ayrıntılı bilgiler sunmuştur.
- Mandibula artık yalnızca morfolojik olarak değil, aynı zamanda biyomekanik, embriyolojik, fonksiyonel, nöroanatomik ve patolojik düzeyde de çok yönlü incelenmektedir.
İleri Okuma
- Gray, H. (1858). Anatomy: Descriptive and Surgical. London: John W. Parker.
- Romanes, G. J. (1981). Cunningham’s Manual of Practical Anatomy. Vol. 3: Head and Neck. Oxford University Press.
- Standring, S. (2016). Gray’s Anatomy: The Anatomical Basis of Clinical Practice (41st ed.). Elsevier.
- Moore, K. L., Dalley, A. F., & Agur, A. M. R. (2018). Clinically Oriented Anatomy (8th ed.). Wolters Kluwer.
- Netter, F. H. (2021). Atlas of Human Anatomy (8th ed.). Elsevier.
