Halk dilinde; Boğmaca öksürüğü olarak da bilinir.
Latincede per- (“tam, eksiksiz”) + tussis (“öksürmek”) —->boğulurcasına kuvvetli öksürmek. “Pertussis” kelimesi Latince “şiddetli öksürük” anlamına gelen pertussis kelimesinden gelmektedir. Bu kelime İngilizce’de ilk kez 16. yüzyılda, günümüzde boğmaca olarak bilinen hastalığı ifade etmek için kullanılmıştır.
Boğmaca olarak da bilinen pertusis, Bordetella pertussis bakterisinin neden olduğu bulaşıcı bir hastalıktır. Kusmaya ve nefes almada zorluğa yol açabilen şiddetli öksürük nöbetleri ile karakterizedir. Hastalık son derece bulaşıcıdır ve aşıyla önlenebilir.
Epidemiyoloji
- Bulaşıcı Dönem: Bireyler en çok nezle aşamasında bulaşıcıdır ve yaklaşık 5 günlük uygun antibiyotik tedavisinden sonra önemli ölçüde daha az bulaşıcı olurlar.
- Aşıların mevcut olmasına rağmen boğmaca, özellikle aşı kapsamının düşük olduğu bölgelerde veya aşının tam olmadığı popülasyonlarda önemli bir halk sağlığı sorunu olmaya devam ediyor.
Patofizyoloji
Bordetella pertussis, öncelikle silli solunum epitelini istila eden, gram negatif, kapsüllü bir çubuktur. Dokuları istila etmez ancak lokal inflamasyon ve toksinlerin ve diğer virülans faktörlerinin salınması yoluyla hastalığa neden olur. Patojenin konakçıdaki yaşam döngüsü üç aşamadan oluşur:
Soğuk Aşama (Stadium Catarrhalis):
- Süre: 1-2 hafta.
- Semptomlar, çoğunlukla ateş olmaksızın, tıkanıklık ve burun akıntısı ile birlikte hafif bir üst solunum yolu enfeksiyonuna benzemektedir.
- Bu aşamada oldukça bulaşıcıdır.
Konvulsif Aşama (Stadium Convulsivum):
- Süre: 3-6 hafta.
- Özellikle geceleri hızla art arda ortaya çıkan paroksismal öksürük ataklarıyla karakterizedir.
- Ataklar genellikle “boğmaca” sesi çıkaran güçlü bir nefes alma, nefes almada zorluk, yüzde siyanoz ve ilham alındığında geri çekilme ile sona erer.
- Komplikasyonlar kusma, peteşi, konjonktival kanama ve dil şişmesini içerir.
Düşüş Aşaması (Stadyum Decrementi):
- Süre: 2-10 hafta.
- Öksürük ataklarının sıklığında ve şiddetinde kademeli azalma.
Komplikasyonlar
- Bebeklerde bradikardi veya asistolün eşlik edebileceği apneler.
- Solunum savunmasının zayıflamasına bağlı ikincil bakteriyel enfeksiyonlar ve zatürre.
- Ensefalopati nadir de olsa şiddetli öksürük veya toksin etkisinden kaynaklanan hipoksiye bağlıdır.
Teşhis
- Doğrudan Tespit: PCR veya kültür yoluyla analiz edilen nazofaringeal sekresyonlardan alınan smear, özellikle soğuktan konvülsif faza geçiş sırasında etkilidir.
- Seroloji: Yüksek IgA antikorları daha sonraki aşamalarda veya sonraki değerlendirmelerde gösterge olabilir.
Tedavi
- Antibiyotikler: Makrolidler semptomları hafifletmek ve bulaşıcılığı azaltmak için tercih edilen tedavi yöntemidir.
- Destekleyici Bakım: Hidrasyon, sık sık küçük öğünler verilmesi ve muhtemelen semptomları yönetmek için β-2 mimetikler, kortikosteroidler ve sekretolitiklerin kullanılması dahildir.
Profilaksi
- Aşılama: Bebeklik döneminde başlayan bir dizi aşı ile birincil korunma yöntemi.
- İzolasyon: Enfekte kişiler, özellikle küçük çocuklardan, bebeklerden ve altta yatan kalp veya akciğer rahatsızlığı olan kişilerden izole edilmelidir.
- Temas Sonrası Profilaksi: Yakın temaslıların aşılanma durumlarına bağlı olarak aşı veya antibiyotik.
Tarih
Tıbbi olarak boğmaca olarak bilinen boğmacanın tarihsel anlatımı, birkaç yüzyılı kapsamaktadır; eski metinlerde ortaya çıkan hastalığa ve zaman içinde önemli ölçüde gelişen anlayışına ilişkin atıflar bulunmaktadır. Daha doğru tıbbi geçmiş kayıtlara dayanan düzeltilmiş ve genişletilmiş bir geçmişi burada bulabilirsiniz:
Antik ve Orta Çağ Dönemleri
Hipokrat (MÖ 460-370): Çoğu zaman “Tıbbın Babası” olarak kabul edilen Hipokrat, boğmacaya benzeyen ve “coqueluche” veya “morbus convulsivus” adını verdiği bir hastalığı tanımladı. Açıklamalar öksürüğün sarsıcı ve kontrol edilemeyen doğasına odaklanıyordu.
Galen (MS 130-200): Bir diğer önde gelen antik hekim olan Galen, metinlerinde öksürük hastalığının tanımlarını yapmış, ancak “boğmaca” terimini kullanmamıştır.
Ortaçağ
Genel İnançlar: Orta Çağ’da boğmaca da dahil olmak üzere birçok hastalık, genellikle kötü ruhlar veya şeytani ele geçirme gibi doğaüstü nedenlere atfedildi ve bu, o dönemde hastalık patolojisine ilişkin sınırlı anlayışı yansıtıyordu.
17. ila 19. Yüzyıllar
Thomas Sydenham (1624-1689): Bazı tarihsel kayıtlarda sıklıkla yanlışlıkla Thomas Willis olarak anılır; aslında 17. yüzyılda hastalığın ayrıntılı bir tanımını sağlayan, çeşitli hastalıklara ilişkin gözlemleriyle tanınan İngiliz doktor Thomas Sydenham’dı. Sydenham boğmacanın aşamalarını ve ilerleyişini anlattı, ancak bakteriyel nedenini belirlemedi.
John Bostock (1773-1846): Hastalıkla ilişkilendirilen karakteristik “boğmaca”nın tanımı, öksürüğün kendine özgü sesine dikkat çeken John Bostock tarafından detaylandırılmıştır. Onun gözlemleri boğmacanın diğer solunum rahatsızlıklarından ayırt edilmesine yardımcı oldu.
20. yüzyıl
Etken Ajanın Keşfi:
1906’da Jules Bordet ve Octave Gengou, Bordetella pertussis’i boğmacadan sorumlu bakteri olarak başarıyla izole etti ve tanımladı. Bu, hastalığın biyolojik temelinin anlaşılmasında önemli bir kilometre taşıydı.
Modern Anlayış ve Önleme
Aşılama:
1940’larda boğmaca aşısının geliştirilmesi boğmacanın kontrolü ve önlenmesinde bir dönüm noktası oldu. Başlangıçta tam hücreli boğmaca aşısı kullanıldı ve daha sonra olumsuz reaksiyonları azaltmak için aselüler boğmaca aşıları geliştirildi.
Aşılama, özellikle aşı kapsamının yüksek olduğu ülkelerde boğmaca vakalarında önemli bir düşüşe yol açmıştır.
Devam Eden Zorluklar
Aşıların mevcut olmasına rağmen boğmaca, özellikle aşılanamayacak kadar küçük bebekler arasında ve aşı kapsamının eksik olduğu popülasyonlarda halk sağlığı sorunu olmaya devam ediyor. Bakterinin evrimleşme yeteneği ve yetişkinlerde azalan bağışıklık, boğmacanın kontrolünde devam eden zorlukların altını çiziyor.
Boğmaca Aşılama Takvimi
Boğmaca (boğmaca) aşı programı, difteri ve tetanoza karşı korumayı da içeren kombine aşının bir parçasıdır. En sık kullanılan aşılar, yedi yaşın altındaki çocuklar için DTaP (Difteri, Tetanoz ve aselüler Boğmaca) ve daha büyük çocuklar ve yetişkinler için Tdap’tir (tetanoz, difteri ve aselüler boğmaca). Program, özellikle bebekler ve küçük çocuklar için tehlikeli olan boğmacaya karşı en iyi korumayı sağlayacak şekilde tasarlanmıştır.
Bebekler ve Çocuklar için (DTaP):
- İlk Doz: 2 aylıkken.
- İkinci Doz: 4 aylıkken.
- Üçüncü Doz: 6 aylıkken.
- Dördüncü Doz: 15 ila 18 ay arası.
- Beşinci Doz: 4 ila 6 yaş arası.
Bu aşı serisi, bebeğin bağışıklığını yavaş yavaş ve etkili bir şekilde geliştirdiği için çok önemlidir. Uzun vadeli koruma için DTaP serisinin tamamının tamamlanması şarttır.
Ergenler ve Yetişkinler için (Tdap):
- Ergenler için Güçlendirici: Tipik olarak 11 ila 12 yaşları arasında uygulanır. Bu dönemde çocukluk aşılarından kaynaklanan bağışıklık azalmaya başladığından bu destek önemlidir.
- Yetişkinler için: Özellikle küçük çocuklarla temas halinde olan veya sağlık çalışanı olan yetişkinlere Tdap aşısı yapılmalıdır. Hamile kadınların, yenidoğana pasif bağışıklık sağlamak için her hamilelik sırasında, tercihen 27 ila 36. gebelik haftaları arasında bir Tdap güçlendirici almaları önerilir.
Ek Öneriler:
- Tespit Aşısı: Çocukken DTaP serisinin tamamını almamış olanların CDC yönergelerine göre aşılanmaları önerilir.
- Özel Durumlar: Boğmaca oranlarının yüksek olduğu ülkelere veya salgınlar sırasında seyahat eden kişiler, eğer son on yıl içinde takviye dozu almamışlarsa, takviye dozuna ihtiyaç duyabilirler.
Aşılamanın Önemi
- Boğmaca aşısı, salgınların kontrol edilmesinde ve savunmasız popülasyonların, özellikle de boğmacanın ciddi ve potansiyel olarak yaşamı tehdit eden komplikasyonları açısından en fazla risk altında olan yenidoğanlar ve bebeklerin korunmasında kritik öneme sahiptir. Aşılama yalnızca bireyi korumakla kalmaz, aynı zamanda toplumun veya sürünün bağışıklığına da katkıda bulunarak hastalığın genel görülme sıklığını azaltır.
İleri okuma
- Cherry, J. D. (2021). “Pertussis: Challenges today and for the future.” PLoS Pathogens, 17(8), e1009158.
- Mattoo, S., & Cherry, J. D. (2005). “Molecular pathogenesis, epidemiology, and clinical manifestations of respiratory infections due to Bordetella pertussis and other Bordetella subspecies.” Clinical Microbiology Reviews, 18(2), 326-382.
- Cherry, J. D., & Heininger, U. (2004). “Historical aspects of pertussis (whooping cough): A global perspective.” The Lancet, 363(9425), 2166-2168.
- Bordet, J., & Gengou, O. (1906). “Le microbe de la coqueluche.” Annales de l’Institut Pasteur, 20, 731-741.
