- Propofol “(diiso)prop(yl)ph(en)ol” kelimesinin “-o-” bağlacı eklenerek kısaltılmış halidir.
- Bu isim kimyasal bileşimini yansıtmaktadır:
- “Prop-” propil gruplarını ifade eder
- “-o-” bir bağlaçtır
- “-fol” fenol’den gelir
Kimyasal olarak propofol, yapısını iki izopropil grubu olan bir fenol olarak tanımlayan 2,6-diizopropilfenoldür.
Propofol, hızlı başlangıçlı ve kısa süreli yaygın olarak kullanılan bir intravenöz anesteziktir.
Kimyasal Profil
- Formül: C₁₂H₁₈O | Moleküler Ağırlık: 178,3 g/mol
- Yapı: 2,6-diizopropilfenol (fenol türevi).
- Fiziksel Özellikler: Berrak, renksiz ila soluk sarı sıvı; suda az çözünür ancak organik çözücülerle (örn. hekzan, metanol) karışabilir.
- Formülasyon: 1-2 lipid emülsiyonu (örn. Disoprivan®, jenerik ürünler) olarak pazarlanır ve sütlü bir görünüm verir.
Klinik Kullanımlar
Onaylanmış Endikasyonlar:
- Yetişkinlerde genel anestezi indüksiyonu/bakımı.
- Yoğun bakımdaki havalandırılan yetişkinler için sedasyon.
Etiket Dışı Kullanım:
- Refrakter baş ağrısı/migren tedavisi (FDA onaylı değil).
Mekanizma ve Etkiler
- Anestezik: Hızlı sedasyon (saniyeler), kısa etkili (5-10 dakika).
- İkincil Etkiler: Hafif öfori, kas gevşemesi, cinsel disinhibisyon (kötüye kullanım potansiyeline katkıda bulunur).
Yan Etkiler
- Çok Yaygın:
- Enjeksiyon bölgesinde ağrı.
- Sık:
- Hipotansiyon, bradikardi, geçici apne.
- İşlem sonrası bulantı/kusma, baş ağrısı (inhale anesteziklere kıyasla daha az sıklıkta).
- Aşırı Doz Riskleri:
- Solunum/kardiyovasküler depresyon, akciğer ödemi, ölüm.
İstismar Potansiyeli ve Riskler
- Neden Kötüye Kullanılıyor? Hızlı başlangıç, kısa süre, narkotik olmayan durum (daha kolay erişim).
- Tehlikeler:
- Solunum durması (özellikle hızlı IV itme ile).
- Opioidler/benzodiazepinlerle ölümcül etkileşimler (örn. Michael Jackson vakası, 2009).
- Psikolojik bağımlılık (fiziksel bağımlılığa karşı).
- Risk Altındaki Gruplar: Sağlık çalışanları (kolay erişim; örn. anestezi uzmanları).
Kontrendikasyonlar
- Propofol veya emülsiyon bileşenlerine (örn. yumurta/soya lesitini) karşı aşırı duyarlılık.
- 16 yaşından küçük ICU çocuklarında sedasyon.
Anahtar Etkileşimler
- Fentanil: ↑ Propofol kan seviyeleri → gelişmiş sedasyon.
- Siklosporin: Nadir görülen lökoensefalopati (beyin beyaz maddesi hasarı) ile bağlantılıdır.
- Benzodiazepinler ve opioidler gibi diğer solunum depresanları ile birlikte kullanıldığında dikkatli olunması tavsiye edilir
Klinik İnciler
- Uygulama: Sıkı hemodinamik/solunum takibi gerektirir.
- Kötüye Kullanımın Azaltılması: Sağlık hizmeti ortamlarında kısıtlı erişim; riskler konusunda eğitim.
- Aşırı Doz Yönetimi: Acil hava yolu/ventilatör desteği, IV sıvılar, gerekirse vazopressörler.
Propofol klinik ortamlarda çok değerlidir ancak yanlış kullanıldığında önemli riskler oluşturur. Güvenli kullanımı, kılavuzlara uyulmasına ve kötüye kullanım potansiyelinin farkında olunmasına bağlıdır.
Keşif
Erken Temeller
1840’lar-1850’ler: Anestezinin Gelişimi
- Modern anesteziklerin temeli eter (1846) ve kloroformun (1847) kullanılmaya başlanmasıyla atılmıştır. Doğrudan propofol ile bağlantılı olmasa da, bu erken gelişmeler intravenöz anesteziklere yönelik araştırmalara zemin hazırlamıştır.
1930’lar: İntravenöz Ajanların Keşfi
- Araştırmacılar, inhale edilen ajanlara alternatif olarak intravenöz anestezikleri keşfetmeye başladılar. 1934’te Ralph Waters tarafından tanıtılan sodyum tiyopental, propofol gibi ilaçlar üzerinde daha sonraki çalışmalara ilham veren önemli bir adım oldu.
Propofolün Keşfi ve Geliştirilmesi
- 1973: İlk Sentez ve Test
- Propofol (2,6-diizopropilfenol) ilk olarak Birleşik Krallık’ta Imperial Chemical Industries (ICI)’deki bilim insanları, özellikle John B. Glen ve Roger James tarafından sentezlenmiştir. Başlangıçta potansiyel bir anestezik olarak araştırılmış, farelerde yapılan ilk testler yatıştırıcı etkiler göstermiştir.
- 1977: İlk İnsan Denemeleri
- Propofol ilk kez insanlarda test edilmiştir. Suda çözünürlüğünün zayıf olması nedeniyle kremsi bir emülsiyon olarak uygulanan (Cremophor EL ile formüle edilmiştir), hızlı başlangıç ve kısa etki süresi göstermiştir, bu da onu mevcut ajanlardan ayıran temel özelliklerdir.
- 1970’ler-1980’ler: Formülasyonun Geliştirilmesi**
- İlk denemelerde Cremophor EL emülgatörüne bağlı alerjik reaksiyonlar gibi yan etkiler ortaya çıkmıştır. Bu durum yeniden formülasyon çabalarına yol açtı. 1980’lerin ortalarında propofol, soya fasulyesi yağı, yumurta lesitini ve gliserol kullanılarak bir lipid emülsiyonu şeklinde yeniden formüle edilmiş ve güvenlik profili iyileştirilmiştir.
Klinik Giriş ve Benimsenme
- 1986: Birleşik Krallık’ta onay
- Propofol, Diprivan ticari adıyla Birleşik Krallık’ta klinik kullanım için onaylanmıştır. Hızlı indüksiyon ve derlenme özellikleri onu anestezide oyunun kurallarını değiştiren bir unsur haline getirdi.
- 1989: Amerika Birleşik Devletleri’nde FDA Onayı
- ABD Gıda ve İlaç Dairesi propofolün kullanımını onaylayarak ameliyathanelerde ve yoğun bakım ünitelerinde temel bir madde olarak yerini sağlamlaştırdı.
Tanınma ve Diğer Kilometre Taşları
- 1990’lar: Yaygın Benimseme
- Propofol, farmakokinetik avantajları nedeniyle ayakta tedavi ameliyatları ve yoğun bakım ünitesi sedasyonu dahil olmak üzere sedasyon gerektiren prosedürler için popülerlik kazanmıştır.
- 2000’lar: Uygulamalara Yönelik Araştırmalar
- Çalışmalar, propofolün anestezinin ötesinde, kolonoskopiler için sedasyon ve potansiyel nöroprotektif etkileri de dahil olmak üzere kullanımını genişletti, ancak bazı uygulamalar araştırılmaya devam ediyor.
- 2015: John B. Glen Onurlandırıldı
- Propofolün geliştirilmesinde kilit rol oynayan John B. Glen, keşfine ve klinik uygulamasına yaptığı katkılardan dolayı Lasker-DeBakey Klinik Tıbbi Araştırma Ödülü’nü aldı.
Notlar
- Propofol’ün gelişimi, onlarca yıllık anestezi araştırmalarına dayanan kademeli bir süreçti. Başarısı benzersiz özelliklerinden kaynaklanmaktadır: hızlı başlangıç (30-60 saniye içinde), kısa yarılanma ömrü ve minimal kalıntı etkiler.
İleri Okuma
- Glen, J. B., & Hunter, S. C. (1984). Synthesis, biological evaluation, and preliminary structure-activity considerations of a series of alkylphenols as intravenous anesthetic agents. Journal of Medicinal Chemistry, 27(12), 1518-1523. citeturn0search9
- Kay, B., & Rolly, G. (1977). Dose requirements of ICI 35,868 (propofol, ‘Diprivan’) in a new formulation for induction of anaesthesia. Anaesthesia, 39(12), 1168-1171. citeturn0search11
- Glen, J. B. (2018). The development of ‘Diprivan’ (propofol): The challenges of an injectable oil-based formulation. Bulletin of Anesthesia History, 36(2), 17-20.
- Glen, J. B. (2019). Try, try, and try again: personal reflections on the development of propofol. British Journal of Anaesthesia, 123(1), e17-e25.
- Sneyd, J. R. (2018). The discovery and development of propofol: the 2018 Lasker~DeBakey Clinical Medical Research Award. JAMA, 320(22), 2330-2331.
- Sneyd, J. R. (2018). The discovery and development of propofol. Anesthesia & Analgesia, 127(2), 376-387.
