Sentrum

“Santral” (ya da alternatif yazımıyla “sentral”), tıbbi terminolojide sıkça karşılaşılan bir sıfattır ve “merkezle ilişkili”, “merkeze ait” ya da “merkezde bulunan” anlamlarını taşır. Bu terim, etimolojik olarak kökenini Antik Yunanca κέντρον (kéntron) sözcüğünden alır. Kéntron, doğrudan “keskin uç”, “iğne”, “merkez nokta” gibi anlamlara gelir. Bu kavram, daha sonra Latinceye centrum biçiminde geçmiştir. Latince centrum, “daireyi çizen pergelin iğnesinin sabitlendiği merkez noktayı” ifade eder ve soyut anlamda da “herhangi bir şeyin ortası” ya da “merkezi noktası” gibi genişletilmiş anlamlara kavuşmuştur.

Latince centrum kökü, özellikle Orta Çağ Latincesi’nde ve ardından bilimsel terminolojide centralis (veya modernleşmiş haliyle “central”) sıfat formuyla kullanıma girmiştir. Centralis, “merkezle ilgili” ya da “merkezde bulunan” anlamına gelir. Bu yapı Fransızca üzerinden modern Batı dillerine geçerek, Almanca zentral, İngilizce central, Türkçeye ise santral ya da sentral biçiminde yerleşmiştir.

Hal	Tekil	Çoğul
nominatif	centrum	centra
genitif	centrī	centrōrum
datif	centrō	centrīs
akusatif	centrum	centra
ablatif	centrō	centrīs
vokatif	centrum	centra

---

---

1. Antik Köken: Yunanca “kéntron” ve Latince “centrum” (MÖ 5. yy – MS 3. yy)

• Etimolojik başlangıç noktası, Antik Yunan düşüncesine dayanır.
• Aristoteles ve Galenos, vücudun “merkezî” kontrol yapıları olduğuna inanmış ve başta kalp olmak üzere bazı organları “merkezî” organlar olarak tanımlamıştır.
• Galen’e göre beyin, ruhsal işlevlerin merkeziydi ama aynı zamanda vücutta birçok merkez olduğu düşünülüyordu.

---

2. Santral Sinir Sistemi Kavramının Doğuşu (17. – 18. yy)

• Thomas Willis (1621–1675), beyin anatomisini detaylı şekilde açıklayarak nöroanatominin babası kabul edilmiştir.
• Willis, beyin ve omuriliği bir bütün olarak ele almış ve bunları vücudun “kontrol merkezi” olarak görmüştür.
• Bu yaklaşım, bugünkü “central nervous system” (CNS; santral sinir sistemi) kavramının ilk bilimsel ifadesi olarak kabul edilir.

---

3. Terminologia Anatomica’nın Standardizasyonu (1895 – 1998)

• 1895’te Basel Nomina Anatomica, insan anatomisi terminolojisini uluslararası düzeyde standardize etmeye başladı.
• Bu çalışmalar 20. yüzyıl boyunca geliştirildi ve “santral” terimi, “systema nervosum centrale” gibi Latince terimlerle birlikte sistematik biçimde tıbbi terminolojiye yerleşti.
• 1998’de yayınlanan Terminologia Anatomica, “centralis” terimini resmi olarak terminolojiye dâhil etti.

---

4. Santral-periferik Ayrımının Klinikleşmesi (20. yy başları)

• Santral ve periferik sinir sistemleri arasındaki anatomik ve işlevsel farklar netleştirildi.
• Özellikle nörolojide, santral bozuklukların (örn. inme, multipl skleroz) periferik bozukluklardan (örn. periferik nöropatiler) ayrımı tanı ve tedavi açısından kritik hâle geldi.

---

5. Santral Girişimler ve Yoğun Bakım Terminolojisi (1950’ler – )

• Modern yoğun bakım ve anesteziyoloji uygulamalarında santral venöz kateterizasyon gibi kavramlar gelişti.
• “Santral damar yolu”, “santral arter basıncı” gibi ifadeler, terminolojide standart hale geldi.
• Kardiyovasküler sistemin santral yapıları (örneğin aorta, vena cava) tanısal ve terapötik prosedürlerin odak noktası haline geldi.

---

6. Santral Obezite ve Endokrinoloji (1980’ler – )

• “Santral obezite” terimi, gövde ve viseral yağlanmanın metabolik sendromla ilişkisini tanımlamak için kullanılmaya başlandı.
• Vücut yağ dağılımının santral (gövde merkezli) ya da periferik (ekstremite ağırlıklı) oluşu kardiyometabolik risk açısından önemli bir belirteç haline geldi.

---

7. Nörobilimde Santral Regülasyon ve Hipotalamik Merkezler (1990’lar – )

• Modern nörobilimde, santral düzenleyici yapılar (özellikle hipotalamus, beyin sapı) homeostaz, iştah, termoregülasyon gibi yaşamsal süreçlerin kontrol merkezi olarak tanımlandı.
• Fonksiyonel görüntüleme yöntemlerinin gelişmesiyle bu merkezlerin işlevleri daha detaylı ortaya kondu.

---

8. Santral Algoritmalar ve Tıbbi Yapay Zekâ (2010’lar – )

• “Santral” terimi, sadece anatomik değil, karar-verme ve kontrol merkezleri bağlamında da kullanılmaya başlandı.
• Özellikle dijital tıp sistemlerinde, klinik karar algoritmalarının “santral modülleri” ve merkezi sinyaller işleyen yapay zekâ sistemleri, bilişsel “santral işlemciler” olarak tanımlandı.

---

Yüzyıl	Gelişme	Açıklama
MÖ 5 – MS 2	Kéntron, centrum	Beynin merkezî organ olarak ilk tanımlamaları
17. yy	Thomas Willis	Beyin ve omurilik → Santral sistem olarak ilk bilimsel kavramsallaştırma
19. yy sonu	Nomina Anatomica	Terminolojide “centralis” kavramının standardizasyonu
20. yy başı	Nörolojik ayrım	Santral ve periferik sinir sistemi ayrımı netleşti
1950’ler	Klinik pratik	Santral damar yolları, invaziv girişimler
1980’ler	Endokrinoloji	Santral obezite tanımı ve metabolik risk bağlantısı
1990’lar	Nörobilim	Hipotalamus ve beyin sapının santral rolü vurgulandı
2010’lar	Dijital tıp	Santral algoritmalar, yapay zekâ sistemlerinde merkezi karar yapıları

---

---

1. Galen (2. yy). On the Usefulness of the Parts of the Body.
2. Willis, T. (1664). Cerebri Anatome. Oxford.
3. Dejerine, J. (1914). Anatomie des Centres Nerveux.
4. Federative Committee on Anatomical Terminology (1998). Terminologia Anatomica. Thieme.
5. Swan, H.J.C. et al. (1970). Catheterization of the heart in man with use of a flow-directed balloon-tipped catheter. NEJM, 283(9), 447–451.
6. Després, J.P. (1991). Health consequences of visceral obesity. Annals of Medicine, 23(3), 291–300.
7. Saper, C.B. et al. (2002). The need to feed: homeostatic and hedonic control of eating. Neuron, 36(2), 199–211.
8. Topol, E. (2019). Deep Medicine. Basic Books.
9. Liddell, H.G., Scott, R. (1940). A Greek-English Lexicon. Oxford University Press.
10. Lewis, C.T., Short, C. (1879). A Latin Dictionary. Oxford: Clarendon Press.
11. Stedman, T.L. (1995). Stedman’s Medical Dictionary (26th ed.). Williams & Wilkins.
12. Dorland, W.A.N. (2012). Dorland’s Illustrated Medical Dictionary (32nd ed.). Elsevier Saunders.
13. Federative Committee on Anatomical Terminology (2019). Terminologia Anatomica: International Anatomical Terminology. Thieme.