Ayak mantarı

Latince tıbbi terim tinea pedis‘tir.

Bu durum genellikle atlet ayağı olarak bilinir ve ayaklardaki derinin mantar enfeksiyonu anlamına gelir.

Epidemiyolojisi

Tinea pedis veya atlet ayağı, özellikle yetişkinleri ve sporcuları etkileyen, küresel olarak en yaygın yüzeysel mantar enfeksiyonlarından biridir. Tinea pedis prevalansı coğrafi bölge, iklim ve nüfusa bağlı olarak büyük ölçüde değişmekle birlikte, herhangi bir zamanda nüfusun %15-30’unu etkilediği tahmin edilmektedir.

Yaygınlık:

• Sıcak, nemli iklimlerde ve ortak duşları, yüzme havuzlarını veya soyunma odalarını sık kullanan kişilerde daha yüksektir.
• Erkeklerde kadınlardan daha yaygındır ve 16-45 yaş arası bireylerde görülme sıklığı daha yüksektir.
• Muhtemelen kalabalık yaşam koşulları ve ortak banyo tesislerinin kullanımı gibi faktörlere bağlı olarak kentsel bölgelerde kırsal bölgelere kıyasla daha yüksek prevalans.

Risk Faktörleri:

• Çevresel Faktörler: Sıcak, nemli ortamlar tinea pedisten sorumlu mantarlar olan dermatofitlerin büyümesini kolaylaştırır.
• Mesleki Maruziyet: Ağır, nefes almayan ayakkabıların kullanılmasını veya sık sık neme maruz kalınmasını gerektiren mesleklerde çalışan kişiler (örneğin askeri personel, madenciler) daha yüksek risk altındadır.
• Kişisel Alışkanlıklar: Kötü ayak hijyeni, tıkayıcı ayakkabı giymek ve çorapları düzenli olarak değiştirmemek riski artırır.
• Bulaşma: Tinea pedis tipik olarak kontamine yüzeylerle (örneğin, ortak kullanım alanlarındaki zeminler) doğrudan temas yoluyla veya doğrudan ciltten cilde temas yoluyla bulaşır. Enfeksiyon, özellikle yakın temaslı ortamlarda vücudun diğer bölgelerine veya diğer bireylere yayılabilir.

Türleri

İnterdigital Tinea Pedis:

• Tanımlama: En sık görülen tiptir ve genellikle ayak parmakları arasında (özellikle dördüncü ve beşinci ayak parmakları arasında) başlar. Deride pullanma, maserasyon ve fissürleşme ile kendini gösterir.
• Semptomlar: Kaşıntı, yanma ve batma hissi yaygındır.
• Komplikasyonlar: Cilt bariyerinin bozulması nedeniyle ikincil bakteriyel enfeksiyon oluşabilir.

Mokasen Tipi Tinea Pedis:

• Tanımlama: Taban ve topuklarda hiperkeratoz (kalınlaşma) ile karakterize, mokasen giymiş görünümüne benzeyen bir durumdur.
• Semptomlar: Genellikle kaşıntı ve rahatsızlığın eşlik ettiği kuru, pullu ve kalınlaşmış deri.
• Komplikasyonlar: Kronik ve tedavisi zor olan bu tip, onikomikoza (ayak tırnaklarında mantar enfeksiyonu) yol açabilir.

Vezikülobüllöz Tinea Pedis:

• Tanımlama: Daha az yaygındır, ayak tabanında vezikül (içi sıvı dolu küçük kabarcıklar) veya bül (daha büyük kabarcıklar) oluşumu ile karakterizedir.
• Semptomlar: Kaşıntı ve ağrılı kabarcıklar, genellikle ikincil bir bakteriyel enfeksiyon eşlik eder.
• Komplikasyonlar: Kabarcıklar patlayarak erozyonlara ve ikincil enfeksiyona yol açabilir.

Ülseratif Tinea Pedis:

• Tanımlama: Tipik olarak diyabet veya HIV hastaları gibi bağışıklık sistemi zayıflamış kişilerde görülen nadir ve şiddetli bir formdur.
• Semptomlar: Genellikle ikincil bir bakteriyel enfeksiyonla birlikte ağrılı ülserler ve erozyonlar.
• Komplikasyonlar: Deri bütünlüğünün büyük ölçüde bozulması nedeniyle yüksek selülit ve diğer ciddi deri enfeksiyonları riski.

Tedavi

İlk Değerlendirme

• Öykü: Enfeksiyonun semptomlarını, süresini ve şiddetini değerlendirin. Yakın zamanda toplu duşa maruz kalma, tıkayıcı ayakkabı kullanımı ve önceki mantar enfeksiyonu öyküsü gibi risk faktörlerini göz önünde bulundurun.
• Muayene: Tineanın tipini değerlendirin: Tinea pedis tipini (interdigital, mokasen, vezikülobüllöz veya ülseratif) değerlendirin ve sekonder bakteriyel enfeksiyon belirtileri olup olmadığını kontrol edin.
• Teşhis: Dermatofitlerin varlığını doğrulamak için KOH (potasyum hidroksit) preparatı için deri kazıntıları. İnatçı veya atipik vakalarda mantar kültürü veya biyopsi düşünülebilir.

Birinci Basamak Tedavi: Topikal Antifungaller

Endikasyon: Hafif ve orta dereceli tinea pedis vakaları, özellikle interdigital ve mokasen tipleri.

İlaçlar

• Terbinafin (Lamisil): Etkilenen bölge(ler)e 1-2 hafta boyunca günde bir kez ince bir tabaka halinde uygulayın.
• Klotrimazol (Lotrimin): 2-4 hafta boyunca günde iki kez uygulayın.
• Mikonazol (Micatin): 2-4 hafta boyunca günde iki kez uygulayın.
• Butenafin (Lotrimin Ultra): 2-4 hafta boyunca günde bir kez uygulayın.
• Tolnaftate (Tinactin): 2-4 hafta boyunca günde iki kez uygulayın.

Alternatif Topikaller:

• Naftifine (Naftin): Günde bir kez 2 hafta boyunca uygulayın.
• Ekonazol (Spektazol): 2-4 hafta boyunca günde bir kez uygulayın.
• Süre: Tipik olarak tedavi, şiddete ve kullanılan spesifik antifungale bağlı olarak 1-4 hafta devam eder. Mantarın eradikasyonunu sağlamak için semptomlar düzeldikten sonra tedaviye en az 1 hafta devam edilmelidir.

İkinci Basamak Tedavi: Sistemik (Oral) Antifungaller

Endikasyon: Şiddetli, yaygın veya dirençli vakalar; belirgin hiperkeratozlu mokasen tipi veya tırnakları tutan vakalar (onikomikoz).

İlaçlar

• Terbinafin: 2 hafta boyunca günde bir kez 250 mg oral.
• Itrakonazol: 2 hafta boyunca günde bir kez ağızdan 200 mg.
• Flukonazol: Şiddetine bağlı olarak 2-6 hafta boyunca haftada bir kez ağızdan 150 mg.
• Griseofulvin: 4-8 hafta boyunca günde 500 mg oral (daha uzun tedavi süresi ihtiyacı ve potansiyel yan etkiler nedeniyle daha az kullanılır).

Süre: Tipik olarak sistemik tedavi, şiddete ve kullanılan ilaca bağlı olarak 2-6 hafta sürer. Yaygın tutulum veya onikomikoz vakalarında daha uzun bir süre gerekebilir.

Yardımcı Tedaviler

• Topikal Kortikosteroidler: Belirgin enflamasyon veya vezikülobüllöz tip vakalarda, enflamasyonu azaltmak için ilk birkaç gün düşük potensli bir topikal kortikosteroid (örn. hidrokortizon %1) eklenebilir. Bu, enfeksiyonu maskelemekten kaçınmak için dikkatli bir şekilde ve sadece tıbbi gözetim altında kullanılmalıdır.
• Antibakteriyel Tedavi: İkincil bakteriyel enfeksiyon mevcutsa, topikal (örn. mupirosin) veya oral antibiyotikler (örn. sefaleksin) gerekli olabilir.

Farmakolojik Olmayan Müdahaleler

• Ayak Hijyeni: Hastalara ayaklarını kuru tutmalarını, çoraplarını günlük olarak değiştirmelerini ve nemi azaltmak için ayakkabılarında mantar önleyici tozlar kullanmalarını tavsiye edin.
• Ayakkabılar: Nefes alabilen ayakkabıların kullanılmasını ve tıkayıcı ayakkabılardan kaçınılmasını teşvik edin. Ayakkabıların dezenfeksiyonu gerekli olabilir.
• Çevresel Kontrol: Mantar barındırabilecek ortak alanların ve kişisel eşyaların (örn. havlu, çorap) düzenli olarak temizlenmesi ve dezenfekte edilmesi.

Takip ve İzleme

• Yeniden değerlendirme: Hastalar 2-4 haftalık tedaviden sonra yeniden değerlendirilmelidir. Semptomlar devam ederse veya kötüleşirse, daha fazla tanısal çalışma gerekebilir ve tedavinin ayarlanması gerekebilir.
• Kronik veya Tekrarlayan Vakalar: Yeniden enfeksiyon veya tedaviye uyumsuzluk olasılığını göz önünde bulundurun. Bu gibi durumlarda, daha uzun tedavi süresi veya kombinasyon tedavisi gerekebilir.

Alternatif Tedaviler

• Çay Ağacı Yağı (Melaleuca alternifolia): Topikal olarak %25-50 konsantrasyonlarda uygulanan çay ağacı yağı antifungal özelliklere sahiptir. Günde iki kez 4 hafta boyunca uygulayın. Geleneksel antifungallerden daha az etkilidir ve tahrişe neden olabilir.
• Sirke Islatmaları (Asetik Asit): Seyreltilmiş sirke (1 ölçek sirke 2-4 ölçek su) günde 10-15 dakika bekletilerek mantar yükünün azaltılmasına yardımcı olabilir. Bu genellikle birincil tedaviden ziyade yardımcı tedavi olarak kullanılır.
• Sarımsak Özü (Ajoene): Bazı çalışmalar, sarımsakta bulunan bir bileşik olan ajoenin antifungal özelliklere sahip olduğunu göstermektedir. 2 hafta boyunca günde iki kez %0,4 ajoene krem uygulayın.

Tarih

1800’lar: Mantar Enfeksiyonlarının Erken Dönem Tanımları

• 1841: “Favus” terimi kafa derisi ve ciltteki mantar enfeksiyonunu tanımlamak için kullanılır. Bu, bir dermatofit enfeksiyonunun kaydedilen en eski tanımlarından biridir, ancak özellikle tinea pedis’e atıfta bulunmamaktadır.
• 1845: Alman doktor David Gruby, dermatofit enfeksiyonlarının anlaşılmasında önemli bir dönüm noktası olan saçkıranın nedeni olarak Trichophyton mantarını tanımlar. Bu bulgu, daha sonra tinea pedis de dahil olmak üzere diğer dermatofit enfeksiyonlarına yönelik araştırmaların temelini oluşturdu.

1900’lar: Tinea Pedis’in Tanınması ve İncelenmesi

• 1908: Fransız bir dermatolog olan Raymond Sabouraud, ayakları etkileyenler de dahil olmak üzere mantar enfeksiyonları üzerine kapsamlı bir çalışma yayınlar. Çalışmaları, tinea pedis’in ayrı bir dermatofit enfeksiyonu olarak klinik kimliğinin belirlenmesine yardımcı olur.
• 1920’lar: Bu durum, mantar enfeksiyonlarına elverişli koşullara maruz kalan I. Dünya Savaşı’ndan dönen askerler arasında yaygın bir sorun olarak kabul edilmesiyle aynı zamana denk gelecek şekilde, Amerika Birleşik Devletleri’nde yaygın olarak “atlet ayağı” olarak anılmaya başlar.

1930’lar-1950’ler: Teşhis ve Tedavide Gelişmeler

• 1934: KOH testinin (potasyum hidroksit preparatı) ortaya çıkışı, tinea pedis de dahil olmak üzere mantar enfeksiyonlarının teşhisi için standart bir yöntem haline gelir. Bu tanı yöntemi 20. yüzyılın ortaları boyunca geliştirildi.
• 1940lar: Undesilenik asit ve tolnaftat gibi topikal antifungal ajanların geliştirilmesi, tinea pedis için hedefe yönelik tedavilerin başlangıcını işaret eder.
• 1950’ler: Oral bir antifungal ajan olan griseofulvin’in yaygın kullanımı, tinea pedis de dahil olmak üzere daha şiddetli veya inatçı dermatofit enfeksiyonu vakaları için etkili bir tedavi seçeneği sunar.

1960’lar-1980’ler: Araştırma ve Tedavi Seçeneklerinin Genişletilmesi

• 1960’lar-70’ler: Devam eden araştırmalar, Trichophyton rubrum ve Trichophyton mentagrophytes gibi tinea pedis’ten sorumlu çeşitli dermatofit türlerini tanımlamaktadır.
• 1980’ler: Klotrimazol ve mikonazol gibi imidazoller de dahil olmak üzere yeni antifungal ajanların kullanıma girmesi, tinea pedis için daha etkili topikal tedavi seçenekleri sunar.

1990’lar-2000’ler: Modern Anlayış ve Yönetim

• 1990’ler: Hem topikal hem de oral formülasyonları olan terbinafinin geliştirilmesi ve onaylanması, etkinliği ve daha kısa tedavi süreleri nedeniyle tinea pedis tedavisinde önemli bir ilerlemeyi temsil etmektedir.
• 2000’ler: Araştırmacılar antifungal direnç mekanizmalarını anlamaya, tedavi protokollerini iyileştirmeye ve tinea pedis için tanı tekniklerini geliştirmeye odaklanır.
• 2010’lar-2020’ler: Devam eden çalışmalar, kombinasyon tedavilerinin etkinliğini ve tinea pedis bulaşmasında çevresel faktörlerin rolünü araştırmaktadır,

İleri Okuma

1. Aly, R. (1994). “Fungal Infections.” Journal of the American Academy of Dermatology, 31(3), S30-S32. DOI: 10.1016/S0190-9622(08)80743-5.
2. White, P. L., Archer, A. E., Barnes, R. A. (2020). “Diagnosis of Fungal Infection in the 21st Century.” Journal of Fungi, 6(4), 207. DOI: 10.3390/jof6040207.
3. Havlickova, B., Czaika, V. A., Friedrich, M. (2008). “Epidemiological trends in skin mycoses worldwide.” Mycoses, 51(Suppl 4), 2-15. DOI: 10.1111/j.1439-0507.2008.01606.x.
4. Havlickova, B., Czaika, V. A., Friedrich, M. (2008). “Epidemiological trends in skin mycoses worldwide.” Mycoses, 51(Suppl 4), 2-15. DOI: 10.1111/j.1439-0507.2008.01606.x.
5. Lupi, O., Tyring, S. K., McGinnis, M. R. (2005). “Tinea pedis: Current approaches to management.” American Journal of Clinical Dermatology, 6(2), 75-86. DOI: 10.2165/00128071-200506020-00002.
6. Zhan, P., Liu, W. (2017). “The changing face of dermatophytic infections worldwide.” Mycopathologia, 182(1-2), 77-86. DOI: 10.1007/s11046-016-0070-z.