Obezite, vücut ağırlığının artmasına yol açan aşırı yağ dokusu birikimi ile karakterize karmaşık ve çok faktörlü bir durumdur. “Adipoz” terimi Latince ‘yağ’ veya ‘domuz yağı’ anlamına gelen adeps kelimesinden gelmektedir ve bu da vücut yağını ifade eden ‘adipoz doku’ teriminin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Klinik olarak obezite, bir bireyin Vücut Kitle İndeksi (VKİ) 30 kg/m²’ye ulaştığında veya aştığında teşhis edilir. Bu durum artık sadece vücut yapısındaki bir değişiklik olarak görülmemekte, eşlik eden hastalıklar ve ölüm riskinin artması da dahil olmak üzere önemli sağlık etkileri olan kronik bir hastalık olarak kabul edilmektedir.
Obezitenin Etiyolojisi
Obezite genetik, davranışsal, metabolik ve çevresel faktörlerin karmaşık bir etkileşiminden kaynaklanmaktadır. Gelişimi, aşağıdakiler de dahil olmak üzere birkaç temel faktörden etkilenir:
Genetik Nedenler:
- Genetik yatkınlık obezitenin gelişiminde kritik bir rol oynamaktadır. İştahın düzenlenmesi, yağ depolanması ve enerji harcaması (örn. FTO geni) ile ilişkili genlerdeki varyantlar obezite ile ilişkilendirilmiştir. Genetik faktörler bazal metabolizma hızını, yağ depolama eğilimini ve diyet ve egzersiz gibi çevresel faktörlere yanıtı etkileyebilir.
Yaşam Tarzı Faktörleri:
- Fiziksel Hareketsizlik**: Hareketsiz bir yaşam tarzı obeziteye önemli ölçüde katkıda bulunur. Modern yaşam genellikle uzun süre oturmayı ve fiziksel aktivitenin azalmasını içerir, bu da kalori harcamasının azalmasına neden olur.
- Beslenme Alışkanlıkları**: Yüksek kalori alımı, enerji yoğun gıdaların tüketimi ve düşük beslenme kalitesi obeziteye katkıda bulunan başlıca unsurlardır. Şeker, doymuş yağ ve işlenmiş gıdalar açısından zengin diyetler yağ birikimini teşvik eder.
Yeme Bozuklukları:
- Tıkınırcasına yeme bozukluğu ve gece yeme sendromu gibi durumlar aşırı kalori alımına yol açabilir. Stres, depresyon ve anksiyete gibi psikolojik faktörler de düzensiz yeme davranışlarına katkıda bulunarak kilo alımını daha da kötüleştirebilir.
Endokrin Bozukluklar:
- Hormonal dengesizlikler obezitede önemli bir rol oynayabilir:
- Cushing Sendromu**: Özellikle karın bölgesinde yağ birikimini teşvik eden yüksek kortizol seviyelerine kronik maruz kalma ile karakterize edilir.
- Leptin Direnci**: Leptin, açlık ve enerji dengesini düzenleyen bir hormondur. Leptinin etkilerine karşı direnç, kontrolsüz iştah ve kilo alımına yol açabilir.
- Rezistin ve Adiponektin Dengesizlikleri**: Resistin ve adiponektin seviyelerindeki bozulmalar insülin duyarlılığını ve lipid metabolizmasını etkileyerek obeziteye katkıda bulunabilir.
İlaçlar:
- Bazı ilaçlar yan etki olarak kilo alımını teşvik edebilir:
- Glukokortikoidler**: Genellikle enflamatuar durumlar için reçete edilen bu ilaçlar iştahı artırabilir ve yağ dağılımını değiştirebilir.
- Antipsikotikler ve Nöroleptikler**: Bu ilaçlardan bazıları iştahı artırabilir ve önemli ölçüde kilo alımına yol açabilir.
- Antidiyabetik İlaçlar**: Birçoğu diyabeti yönetmek için kullanılsa da, bazıları etki mekanizmalarına bağlı olarak kilo alımını teşvik edebilir.
Diğer Faktörler:
- Hareketsizlik**: Tıbbi durumlar veya yaralanmalar nedeniyle azalan fiziksel aktivite, özellikle daha önce aktif olan bireylerde obeziteye yol açabilir.
- Hamilelik**: Doğum sonrası kilo alımı, özellikle hormonal değişiklikler ve hamilelik sırasında ve sonrasında azalan fiziksel aktivite seviyeleri ile birleştiğinde, kadınlarda obeziteye önemli bir katkıda bulunur.
Obezitenin Sınıflandırılması
Obezite sadece yağ miktarıyla değil, aynı zamanda yağın vücuttaki dağılımıyla da ilgilidir. Yağ birikiminin şekli, sağlık riskleri açısından önemli etkilere sahiptir:
Android Obezite (Merkezi/Visseral Obezite):
- Genellikle “elma şekilli” vücut olarak adlandırılan bu tip, erkeklerde daha yaygındır ve karın çevresinde yağ birikimi ile karakterizedir. Daha yüksek metabolik sendrom, tip 2 diyabet, kardiyovasküler hastalık ve bazı kanser riskleriyle ilişkilidir. Android obezite için birincil gösterge, merkezi yağ dağılımını yansıtan yüksek bel-kalça oranıdır (WHR).
Jinoid Obezite (Periferik/Gluteofemoral Obezite):
- “Armut biçimli” vücut olarak bilinen bu tip, kadınlarda daha yaygındır ve yağ öncelikle kalça, uyluk ve kalça çevresinde depolanır. Android obeziteye göre daha düşük metabolik komplikasyon riski ile ilişkili olsa da, artan düşük vücut kütlesi nedeniyle kas-iskelet sistemi sorunlarına katkıda bulunabilir. Belirli eşiklerin altındaki WHR ölçümleri jinoid yağ dağılımını gösterir.
Obezitenin Özel Formları
Gövde Obezitesi:
- Bu form, genellikle android obezite ile örtüşen, öncelikle gövdede veya vücudun merkezi bölgesinde yağ birikimini ifade eder. Tipik olarak daha yüksek insülin direnci, kardiyovasküler hastalık ve karaciğer steatozu (yağlı karaciğer) riskleriyle ilişkilidir.
Adipositas Dolorosa (Dercum Hastalığı):
- Vücuda dağılmış ağrılı lipomlarla (yağ birikintileri) karakterize nadir bir obezite türüdür. Bu durum genellikle yorgunluk, ruh sağlığı sorunları ve düşük yaşam kalitesi ile ilişkilidir. Kesin etiyolojisi belli değildir ancak genetik yatkınlık ve otoimmün faktörleri içerebilir.
Adipositas Permagna:
- Bu terim, VKİ’nin tipik olarak 40 kg/m²’den fazla olduğu (morbid obezite olarak da bilinir) aşırı obeziteyi tanımlamak için kullanılır. Bu duruma sahip bireyler, iskelet sistemi üzerindeki aşırı yük nedeniyle kalp hastalığı, felç, diyabet ve ortopedik sorunlar dahil olmak üzere ciddi komorbidite riskinde önemli bir artışla karşı karşıyadır.
Keşif
Adipozitenin** (vücutta yağ birikmesi) hikayesi, gelişen bilimsel anlayışı, kültürel algıları ve tıbbi müdahaleleri yansıtarak tarih boyunca uzanmaktadır. Şişmanlığı bir refah işareti olarak tanımlayan eski metinlerden, obeziteyi kronik bir sağlık durumu olarak kabul eden modern çalışmalara kadar, adipozitenin (obezite) tarihindeki dönüm noktaları, bu karmaşık durum hakkında değişen tutumları ve artan bilgiyi ortaya koymaktadır.
Antik Perspektifler: Refah ve Veba
Eski toplumlarda vücut yağı genellikle hem bolluğu hem de aşırılığı temsil eden ikili bir sembolizme sahipti. Antik Yunan ve Roma metinleri bu erken dönem tutumlara bir bakış sunmaktadır. M.Ö. 5. yüzyılda yazan Yunan hekim Hippocrates, tıbbi incelemelerinde obeziteyi tartışmış ve bununla ilişkili sağlık risklerine dikkat çekmiştir. “Ani ölüm, doğal olarak şişman olanlarda zayıf olanlara göre daha yaygındır” gözleminde bulunarak, aşırı kilo ile kardiyovasküler riskler arasındaki bağlantının erken dönemde farkına varıldığını göstermiştir.
Roma İmparatorluğu’nda şişmanlık bazen bir zenginlik ve statü işaretiydi, çünkü bol miktarda yiyecek alabilmek bir refah göstergesiydi. Ancak bu hayranlık, oburluğa karşı uyarılarla birlikte var olmuştur. Romalı şair Juvenal hiciv yazılarında yemeğe düşkünlüğü ahlaki bir kusur olarak eleştirmiştir. Dolayısıyla, antik çağlarda bile, şişmanlığı bir zenginlik işareti olarak görmek ile bunun sağlığa yönelik potansiyel tehlikelerini kabul etmek arasında bir gerilim vardı.
Ortaçağ Dönemi: Değişen Sembolizm
Ortaçağ döneminde, gıda kıtlığı genellikle iyi beslenebilen ve daha büyük bir vücut ölçüsünü koruyabilenlerin şanslı olarak görüldüğü anlamına geliyordu. Oburluk henüz tıbbi bir durum olarak sınıflandırılmamıştı, bunun yerine sosyal ve ahlaki bir mercekten bakılıyordu. Dini metinlerde oburluk yedi ölümcül günahtan biriydi, ancak fiziksel bir rahatsızlıktan ziyade ruhsal bir kusur olarak kınanıyordu. Bu ahlaki çerçeve vücut ağırlığına ilişkin algıları etkilemiş, aşırı kilolu olanlar bazen öz disiplinden yoksun olarak görülmüştür.
Yine de Galen geleneğinden etkilenen ortaçağ tıbbi uygulamaları, şişmanlığa yol açabilecek bedensel dengesizlikleri kabul etmiştir. Çalışmaları Ortaçağ Avrupa tıbbına hakim olan Romalı bir hekim olan Galen, sağlık için vücudun dört hümörünün dengede olması gerektiğine inanıyordu. Yağlanmayı soğuk ve ıslak bir mizah olan balgam fazlalığıyla ilişkilendirerek, o dönemde bile obezitenin bir tür bedensel dengesizlik olarak görüldüğünü göstermiştir. Bununla birlikte, spesifik tedaviler ilkeldi ve büyük ölçüde etkisizdi.
Rönesans ve Erken Modern Tıp: Bilimsel Araştırma Başlıyor
Rönesans ve deneysel gözlemin yükselişiyle birlikte obeziteye ilişkin yeni tıbbi bakış açıları ortaya çıkmaya başlamıştır. Anatomi ve fizyolojinin gelişimi, insan vücudunun daha bilimsel bir şekilde anlaşılmasını sağladı. Bir 16. yüzyıl hekimi olan Paracelsus, mizah temelli sağlık teorilerine meydan okumaya başladı ve sindirim ve metabolizma da dahil olmak üzere vücudun süreçlerine daha kimyasal bir bakış açısı getirdi.
17. ve 18. yüzyıllarda, Avrupa’da ekonomik büyüme yaşandıkça ve yiyecek bulunabilirliği arttıkça, obezite tartışmaları daha yaygın hale geldi. İngiliz bir doktor olan Thomas Sydenham, 17. yüzyılda obeziteyi ayrı bir sağlık sorunu olarak kabul etmiştir. Sydenham genellikle obeziteyi sağlığı bozabilecek bir durum olarak tanımlayarak bunun kozmetik bir sorundan daha fazlası olduğunu vurgulamıştır. Bu dönem aynı zamanda obezitenin gelişiminde diyet ve yaşam tarzının rolünün erken tanınmasına da tanıklık etmiştir.
19. Yüzyıl: Sanayileşme ve Diyet Kültürünün Doğuşu
19. yüzyıl, sanayileşmenin beslenme ve fiziksel aktivitede köklü değişikliklere yol açmasıyla obezite tarihinde bir dönüm noktası olmuştur. Gıdanın seri üretimi onu daha erişilebilir hale getirmiş ve kentleşme daha hareketsiz yaşam tarzlarıyla sonuçlanmıştır. Bu değişim, özellikle orta ve üst sınıflar arasında obezite prevalansının artmasına zemin hazırlamıştır.
Viktorya dönemi** vücut ağırlığına karşı çelişkili bir hayranlık uyandırdı. Şişmanlık hala refahı sembolize edebilirken, sağlık üzerindeki etkileri konusunda da yeni bir endişe ortaya çıkıyordu. Bir İngiliz cenaze levazımatçısı olan William Banting, 1863 yılında ilk kilo verme diyetlerinden birini popüler hale getirmesiyle ünlendi. Kitapçığı Letter on Corpulence, düşük karbonhidratlı bir diyetle vücut ağırlığını başarılı bir şekilde azalttığını anlatıyor ve benzer yaklaşımları benimsemeleri için birçok kişiye ilham veriyordu. Banting’in diyeti, 20. yüzyılda daha da belirgin hale gelecek olan diyet kültürünün habercisi olarak, kilo yönetimine daha geniş bir toplumsal odaklanmanın başlangıcına işaret etti.
20. Yüzyıl: Tıbbi Bir Durum Olarak Obezite
20. yüzyılda bilimsel araştırmalar ilerledikçe obezite anlayışında dramatik bir değişim yaşandı. 1970’lerde Ancel Keys tarafından Vücut Kitle İndeksi’nin (VKİ) geliştirilmesi, obezite de dahil olmak üzere kilo durumunu boy ve kiloya göre sınıflandırmak için standart bir yol sağladı. Bu araç, obeziteyi değerlendirmenin bir yolu olarak klinik uygulamada ve halk sağlığında yaygın bir şekilde benimsenmiş ve görünüşe veya anekdotal gözleme dayalı önceki değerlendirmelere göre daha objektif bir ölçüm sağlamıştır.
Aynı dönemde, araştırmalar obezitenin genetik ve metabolik yönlerini keşfetmeye başladı. 1990’larda araştırmacılar Jeffrey Friedman ve Douglas Coleman tarafından leptinin keşfi bir dönüm noktası oldu. Yağ hücreleri tarafından üretilen bir hormon olan leptin, açlığı engelleyerek enerji dengesinin düzenlenmesine yardımcı olur. Leptinin rolünün tanımlanması, obezitenin sadece bir irade meselesi olmadığını, karmaşık biyolojik mekanizmalar içerdiğini ortaya koydu ve genellikle durumu çevreleyen damgalamaya meydan okudu.
Yirminci yüzyılın ikinci yarısında, yüksek oranda işlenmiş gıdaların ve giderek daha hareketsiz bir yaşam tarzının artması, başta Amerika Birleşik Devletleri ve diğer sanayileşmiş ülkeler olmak üzere dünyanın birçok yerinde obezite oranlarında önemli bir artışa yol açmıştır. Dünya Sağlık Örgütü** 1997 yılında obeziteyi küresel bir salgın olarak ilan ederek, artan yaygınlığı ve buna eşlik eden diyabet, kardiyovasküler hastalıklar ve bazı kanserler gibi sağlık komplikasyonlarıyla mücadele etmek için acil stratejilere ihtiyaç olduğunu vurgulamıştır.
21. Yüzyıl: Obeziteye Bütünsel Bir Yaklaşım
- yüzyıl, obezitenin genetik, çevre, yaşam tarzı ve psikolojik faktörlerden etkilenen kronik, çok faktörlü bir hastalık olarak kabul edilmesiyle daha incelikli bir anlayış getirmiştir. Tıbbi kılavuzlar artık davranış terapisi, farmakolojik müdahaleler ve ciddi vakalarda bariatrik cerrahiyi içeren kapsamlı yaklaşımları savunmaktadır. İnsülin ve ghrelin gibi hormonlar gibi endokrin bozucular üzerine yapılan araştırmalar, vücudun yağ depolamayı nasıl düzenlediğine dair anlayışımızı geliştirmeye devam etmektedir.
Toplumun vücut ağırlığı ve sağlık konusundaki görüşleri de değişiyor. Her Bedende Sağlık (HAES)** gibi hareketler, vücut kabulünü teşvik ederek ve yalnızca kilo yerine sağlığa odaklanarak geleneksel kavramlara meydan okuyor. Aynı zamanda tıp camiası, komorbidite risklerini azaltmak için obezite yönetiminde erken müdahaleye duyulan ihtiyacı vurgulamaktadır.
2020 yılında Amerikan Tabipler Birliği ve diğer sağlık kuruluşları, obeziteyi yalnızca yaşam tarzı seçimlerinden kaynaklanan bir durumdan ziyade kronik bir hastalık olarak kabul etmiştir. Bu değişim, damgalanmayı azaltmayı ve psikolojik ve sosyal faktörleri tıbbi bakımla bütünleştirerek daha etkili, kanıta dayalı tedavileri desteklemeyi amaçlamaktadır.
İleri Okuma
- Hippocrates. (5th Century BCE). Aphorisms. Ancient Greek Medical Texts.
- Sydenham, T. (1680). Medical Observations Concerning the History and Cure of Acute Diseases. London: W. Bowyer.
- Banting, W. (1863). Letter on Corpulence. London: Harrison.
- Dercum, F. X. (1892). “A case of painful adiposis.” University Medical Magazine, 4(1), 46-58.
- Keys, A., et al. (1972). “Indices of Relative Weight and Obesity.” Journal of Chronic Diseases, 25(6), 329-343.
- Friedman, J. M., & Coleman, D. L. (1994). “Obesity: The Identification of Leptin.” Nature, 372(6505), 425-432.
- World Health Organization. (1997). Obesity: Preventing and Managing the Global Epidemic. WHO Technical Report Series, 894.
- Friedman, J. M. (2009). “Obesity: Causes and control of excess body fat.” Nature, 459(7245), 340-342.
- Rosenbaum, M., & Leibel, R. L. (2010). “Adaptive thermogenesis in humans.” International Journal of Obesity, 34(Suppl 1), S47-S55.
- Hruby, A., & Hu, F. B. (2015). “The epidemiology of obesity: A big picture.” Pharmacoeconomics, 33(7), 673-689.
- Blüher, M. (2019). “Obesity: Global epidemiology and pathogenesis.” Nature Reviews Endocrinology, 15(5), 288-298.
- American Medical Association. (2020). “Recognition of Obesity as a Disease.” Journal of the American Medical Association.
- Finer, N., Garnett, S. P., & Bruun, J. M. (2020). “Obesity: Pathophysiology, epidemiology, and clinical management.” Nature Reviews Endocrinology, 16(7), 375-390.
