1. Tanım ve Genel Özellikler
Döner eklem (articulatio trochoidea), gerçek (diarthrodial) eklemler grubuna ait olup, hareketin yalnızca tek bir eksen (uniaxial) etrafında döndüğü bir tür sinovyal eklemdir. Bu eklem tipi, bir eksen etrafında rotasyon hareketine olanak tanıyan, silindirik (pivot) bir yapı ile bu yapıyı çevreleyen halka biçimli bir bağlantı yuvası arasında gerçekleşir. Döner eklemler genellikle rotasyonel hareketin gerekli olduğu, ancak diğer düzlemlerde harekete izin verilmeyen vücut bölgelerinde bulunur.
2. Anatomik Örnekler
2.1. Radioulnar Eklem Kompleksi
Radius ile ulna arasında bulunan bu eklem grubu, önkolun pronasyon (içe dönüş) ve supinasyon (dışa dönüş) hareketlerinden sorumludur. İki temel alt birime ayrılır:
- Proksimal Radioulnar Eklem (Articulatio radioulnaris proximalis):
Radius başı, ulna üzerindeki incisura radialis içine oturur. Bu yapılar, ligamentum anulare radii ile çevrelenir. Bu ligament, radius başının sabitlenmesini ve kendi ekseni etrafında dönmesini sağlar. - Distal Radioulnar Eklem (Articulatio radioulnaris distalis):
Radius’un distal ucu ile ulna’nın caput ulnae kısmı arasında yer alır. Burada discus articularis adı verilen fibröz-kıkırdak yapı, radius ile ulna arasında bir tampon görevi görür.
2.2. Articulatio Atlantoaxialis Mediana
- Atlas (C1) ve Axis (C2) arasındaki eklem:
Dens axis (odontoid çıkıntı), atlas vertebrası üzerindeki fovea dentis içine oturur. Bu yapı ligamentum transversum atlantis ile sabitlenir. Başın sağa ve sola dönmesini sağlayan bu eklem, döner eklemin tipik bir örneğidir.
3. Morfolojik Sınıflandırma
Döner eklemler, hareketli bileşenin (pim veya kanal) konumuna göre iki alt tipe ayrılır:
- Pivot Tipi Döner Mafsal:
Döner (rotary) eksen, hareket eden kemikte yer alır; örneğin, radius başının ulna çevresinde döndüğü proksimal radioulnar eklemde olduğu gibi. - Tekerlek Tipi Döner Mafsal:
Sabit bir eksen (genellikle kemik ya da ligamentöz yapı) etrafında dönen içbükey bir bağlantı yuvası söz konusudur. Örnek olarak, dens axis’in atlas vertebrasında döndüğü atlantoaxial eklem verilebilir.
4. Biyomekanik Özellikler
4.1. Hareket Serbestliği (Degrees of Freedom)
Döner eklemler, tek eksenli (uniaxial) sinovyal eklemlerdir. Bu yapı, sadece rotasyonel hareketlere izin verir. Hareket düzlemleri:
- Transvers düzlemde rotasyon hareketi
- Pronasyon ve supinasyon (önkolda)
- İç rotasyon (medial rotasyon) ve dış rotasyon (lateral rotasyon) (baş veya ekstremitelerde)
4.2. Stabilizasyon Mekanizmaları
Döner eklemlerin stabilitesi, genellikle aşağıdaki yapılarla sağlanır:
- Anüler ligamentler (örn. lig. anulare radii)
- Transvers ligamentler (örn. lig. transversum atlantis)
- Kapsüler ve sinovyal bağ dokusu yapıları
- Osteoartiküler uyum – silindirik yüzeyin kanal şeklindeki yüzeye sıkıca oturması
5. Klinik Önemi
- Subluksasyon ve Dislokasyon:
Özellikle çocuklarda nursemaid’s elbow olarak bilinen, radius başının ligamentum anulare’den çıkması, pivot eklem yapısının zayıflığından kaynaklanır. - Servikal rotasyon kısıtlılıkları:
Atlantoaxial eklem patolojileri (örn. romatoid artrit, Down sendromu) ciddi rotasyon kısıtlılıklarına yol açabilir. - Travmatik veya inflamatuar pronasyon-supinasyon kısıtlılıkları, günlük yaşam aktivitelerini ciddi biçimde sınırlayabilir.
Keşif
Döner eklemin (articulatio trochoidea) keşfi doğrudan tek bir tarih ve kişiyle ilişkilendirilmesi zor olan, kademeli olarak gelişmiş bir anatomik bilgidir. Bunun temel nedeni, eklemlerin tanımlanmasının, yüzyıllar boyunca giderek daha detaylı hâle gelen gözlemsel anatomiye dayanmasıdır. Ancak bu bağlamda, özellikle döner (pivot) eklemlerin tanımlanmasında rol oynamış bazı önemli tarihsel aşamalar ve isimler mevcuttur:
1. Antik Dönem – İlk Gözlemler
- Hipokrat (MÖ 5. yy) ve Aristoteles (MÖ 4. yy), insan iskeletine ve eklem yapılarına dair gözlemler yapmış olsalar da, döner eklemler gibi spesifik eklem tiplerini ayırt edebilecek bir sınıflandırma sisteminden bahsetmemişlerdir. Daha çok “oynar” ve “oynamaz” eklemler ayrımı söz konusudur.
2. Galen Dönemi (MS 2. yy)
- Claudius Galenus, hayvan diseksiyonlarına dayalı sistemli anatomi çalışmalarıyla tanınır. Galen’in metinlerinde omurga ve boyun hareketlerine dair ayrıntılar yer alsa da, eklemlerin bugün bildiğimiz şekilde sınıflandırılması henüz yapılmamıştır. Yine de atlas ve axis arasındaki rotasyonel hareketin farkında olduğu düşünülmektedir.
3. Rönesans Anatomisi ve Tanımlayıcı Terminoloji (15.-17. yy)
- Andreas Vesalius (1514–1564), modern anatominin kurucusu kabul edilir. 1543 tarihli eseri “De humani corporis fabrica”, insan anatomisini ilk kez sistemli ve bilimsel biçimde resimlendirmiştir. Atlanto-aksiyal eklem gibi kompleks yapıların ilk kez bu dönemde net biçimde çizildiği görülür. Bu dönem, döner eklem gibi spesifik yapıların da tanınmaya başlandığı dönemdir.
- Giovanni Borelli (1608–1679), biyomekanik prensiplere dayalı olarak eklem hareketlerini analiz eden ilk bilim insanlarından biridir. Borelli’nin çalışmaları, döner hareketlerin matematiksel analizini içeren ilk örneklerdendir.
4. 18. ve 19. Yüzyıl – Sistematik Sınıflandırma
- Xavier Bichat (1771–1802), eklemleri hareketlerine göre sınıflandıran ilk anatomi uzmanlarındandır. “Diarthrosis trochoidea” teriminin ortaya çıkışı da bu dönemdedir.
- Henry Gray (1827–1861), Gray’s Anatomy adlı eserinde döner eklemleri sistematik şekilde tanımlamıştır. Özellikle articulatio atlantoaxialis ve articulatio radioulnaris gibi döner eklem örnekleri, bu eserde detaylı şekilde anlatılmıştır.
5. 20. Yüzyıl – Modern Terminoloji ve Mikroskobik Düzey
- Terminologia Anatomica (1998) ile birlikte “articulatio trochoidea” terimi uluslararası anatomik terminolojiye resmen dâhil edilmiştir.
- Günümüzde döner eklemler, tek eksenli sinovyal eklemler grubunda değerlendirilir ve hem morfolojik hem de fonksiyonel açıdan sistematik olarak tanımlanmıştır.
İleri Okuma
- Galen, C. (ca. 170). De Usu Partium Corporis Humani.
- Vesalius, A. (1543). De humani corporis fabrica libri septem. Basel: Oporinus.
- Borelli, G. A. (1680). De Motu Animalium. Roma: Angeli Bernabò.
- Bichat, X. (1801). Anatomie Générale. Paris.
- Gray, H. (1858). Anatomy: Descriptive and Surgical. London: John W. Parker and Son.
- Federative Committee on Anatomical Terminology (1998). Terminologia Anatomica. Thieme Verlag.Gray, H. (2005). Gray’s Anatomy: The Anatomical Basis of Clinical Practice. 39th ed. Elsevier Churchill Livingstone.
- Standring, S. (2008). Gray’s Anatomy: The Anatomical Basis of Clinical Practice. 40th ed., Elsevier Churchill Livingstone.
- Platzer, W. (2010). Sobotta Atlas of Human Anatomy, Vol. 1: Head, Neck, Upper Limb. 14th ed. Elsevier.
- Neumann, D. A. (2010). Kinesiology of the Musculoskeletal System: Foundations for Rehabilitation. 2nd ed. Mosby.
- Moore, K. L., Dalley, A. F., & Agur, A. M. R. (2013). Clinically Oriented Anatomy. 7th ed., Lippincott Williams & Wilkins.
- Doral, M. N., Atay, Ö. A., & Alturfan, A. (2020). Kinesiyoloji ve Biyomekanik. Güneş Tıp Kitabevleri.