“Fragaria” terimi Latince “çilek” anlamına gelen “frāga” kelimesinden türetilmiştir ve Rosaceae familyasına aittir. Fragaria cinsi, yaygın olarak çilek olarak bilinen çeşitli türleri içerir. İsmin etimolojik kökleri, çileklerin Avrupa’da tatlı lezzetleri ve mutfak kullanımları ile zaten iyi bilindiği ve takdir edildiği eski zamanlara kadar uzanmaktadır.
Botanik Özellikleri
Morfoloji
Çilek bitkileri lifli bir kök sistemine sahip çok yıllık otsu bitkilerdir. Üç yapraklı yaprakları, beyaz çiçekleri vardır ve etli, kırmızı meyveler üretirler. Çileğin meyvesi gerçek bir meyve değil, etli bir kabın yüzeyine gömülü çok sayıda küçük tohumdan (achenes) oluşan bir agrega aksesuar meyvedir.
Besin değeri
Çilek (Fragaria × ananassa) sadece lezzetli değil, aynı zamanda temel besin maddeleri ve sağlık yararları ile doludur. Aşağıda besin içeriklerinin ve kalori değerlerinin ayrıntılı bir dökümünü bulabilirsiniz.
Besin Profili (100 gram Çilek Başına)
- Kalori: 32 kcal
- Su: 90,95 g
- Protein: 0,67 g
- Toplam Lipit (Yağ): 0.30 g
- Karbonhidratlar: 7.68 g
- Diyet Lifi: 2.0 g
- Şekerler: 4,89 g
Vitaminler:
- C Vitamini (Askorbik Asit): 58,8 mg (Günlük Değerin %98’i, DV)
- Folat: 24 µg (DV’nin %6’sı)
- A Vitamini (Retinol): 12 IU
- E Vitamini (Alfa-Tokoferol): 0,29 mg (DV’nin %1’i)
- K Vitamini: 2,2 µg (DV’nin %3’ü)
- B-Vitaminleri: Az miktarda tiamin, riboflavin, niasin, B6 vitamini ve pantotenik asit.
Mineraller:
- Kalsiyum: 16 mg (DV’nin %2’si)
- Demir: 0,41 mg (DV’nin %2’si)
- Magnezyum: 13 mg (DV’nin %3’ü)
- Fosfor: 24 mg (DV’nin %2’si)
- Potasyum: 153 mg (DV’nin %4’ü)
- Sodyum: 1 mg
- Çinko: 0,14 mg (DV’nin %1’i)
- Manganez: 0,386 mg (DV’nin %19’u)
Diğer Bileşikler:
Fitokimyasallar: Antioksidan özelliklere sahip polifenoller, flavonoidler ve antosiyaninler bakımından zengindir.
Ellagik Asit: Anti-kanser ve anti-inflamatuar özellikleri ile bilinir.
Sağlık Faydaları
- Antioksidan Özellikler: Yüksek düzeyde C vitamini ve diğer antioksidanlar oksidatif stresle mücadeleye yardımcı olur ve kronik hastalık riskini azaltır.
- Anti-İnflamatuar: Ellagik asit ve flavonoidler gibi bileşikler iltihaplanmayı azaltabilir.
- Kalp Sağlığı: Potasyum ve lif, kan basıncını ve kolesterol seviyelerini düzenlemeye yardımcı olarak kardiyovasküler sağlığı destekler.
- Kan Şekeri Düzenlemesi: Lif içeriği kan şekeri seviyelerinin düzenlenmesine yardımcı olarak çileği diyabetli kişiler için uygun hale getirir.
- Cilt Sağlığı: C vitamini kolajen sentezi için gereklidir, sağlıklı cilt ve yara iyileşmesini destekler.
- Bağışıklık Desteği: Yüksek C vitamini içeriği bağışıklık sistemini güçlendirir.
Yetiştirme
Çilekler iyi drene edilmiş toprağı ve ılıman bir iklimi tercih eder. Tohum ve doku kültürü yöntemleri de kullanılmasına rağmen, tipik olarak koşucular yoluyla çoğaltılırlar. Yetiştirme süreci, yüksek verim ve meyve kalitesi sağlamak için toprak kalitesine, sulamaya ve haşere yönetimine dikkat etmeyi içerir.
Ticaret
Başlıca Üretici Ülkeler
Çin
- Üretim: Çin, küresel üretimin yaklaşık %40’ını gerçekleştirerek dünyanın en büyük çilek üreticisi konumundadır.
- Bölgeler: Başlıca üretim alanları arasında Shandong, Hebei ve Liaoning eyaletleri bulunmaktadır.
- Verim: Çin’in gelişmiş tarım teknikleri ve büyük ölçekli üretim sistemleri yüksek verime katkıda bulunur.
Birleşik Devletler
- Üretim: Amerika Birleşik Devletleri ikinci en büyük çilek üreticisidir.
- Bölgeler: Kaliforniya, ülkedeki çileklerin yaklaşık %90’ından sorumlu olan birincil üretim eyaletidir ve onu Florida takip eder.
- Verim: ABD, elverişli iklim, ileri teknoloji ve yoğun tarım uygulamalarının birleşiminden faydalanmaktadır.
Meksika
- Üretim: Meksika küresel çilek üretiminde üçüncü sırada yer almaktadır.
- Bölgeler: Önemli üretici eyaletler arasında Michoacán, Baja California ve Guanajuato bulunmaktadır.
- Verim: Meksika’nın ABD pazarına yakınlığı ve elverişli yetiştirme koşulları güçlü üretim kapasitesine katkıda bulunmaktadır.
Türkiye
- Üretim: Türkiye, Akdeniz bölgesinde önemli bir üreticidir.
- Bölgeler: Önde gelen üretim alanları arasında Aydın, Mersin ve Antalya illeri bulunmaktadır.
- Verimlilik: Türkiye’nin farklı iklimleri ve tarımsal altyapıya yapılan yatırımlar yüksek çilek verimini desteklemektedir.
Mısır
- Üretim: Mısır, özellikle Avrupa pazarı için önde gelen bir üreticidir.
- Bölgeler: Önemli üretim alanları Nil Deltası çevresinde yoğunlaşmıştır.
- Verim: Mısır’ın stratejik konumu ve elverişli yetiştirme koşulları verimli üretim döngüleri sağlamaktadır.
Başlıca İhracatçı Ülkeler
İspanya
- İhracat: İspanya dünyanın önde gelen çilek ihracatçısıdır.
- Bölgeler: Endülüs, özellikle Huelva, ana ihracat bölgesidir.
- Pazarlar: İspanya öncelikle Almanya, Fransa ve Birleşik Krallık dahil olmak üzere Avrupa ülkelerine ihracat yapmaktadır.
- İhracat Hacmi: İspanya’nın ihracatı, yüksek kalite ve erken sezon mevcudiyeti ile karakterize edilir.
Meksika
- İhracat: Meksika, özellikle Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada’ya olmak üzere önemli bir ihracatçıdır.
- Pazarlar: NAFTA bölgesi (Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaşması) Meksika’nın ihracat kapasitesini artırmaktadır.
- İhracat Hacmi: Meksika’nın ihracatı, büyük pazarlara yakınlığı ve yıl boyunca üretim kapasitesinden kaynaklanmaktadır.
Birleşik Devletler
- İhracat: Üretiminin önemli bir kısmı yurt içinde tüketilmesine rağmen ABD önemli bir ihracatçıdır.
- Pazarlar: Başlıca ihracat noktaları arasında Kanada, Meksika ve Asya ülkeleri yer almaktadır.
- İhracat Hacmi: ABD, yüksek kaliteli üretim ve yerleşik ticari ilişkilerden faydalanmaktadır.
Mısır
- İhracat: Mısır, küresel çilek ihracat pazarında yükselen bir oyuncu konumundadır.
- Pazarlar: Avrupa ülkeleri Mısır çileğinin başlıca varış noktalarıdır.
- İhracat Hacmi: Verimli üretim ve elverişli ticaret anlaşmaları Mısır’ın ihracat büyümesini desteklemektedir.
Türkiye
- İhracat: Türkiye çilek üretiminin önemli bir bölümünü ihraç etmektedir.
- Pazarlar: Avrupa ve Orta Doğu ülkeleri Türk çileği için önemli pazarlardır.
- İhracat Hacmi: Türkiye’nin coğrafi konumu ve çeşitlendirilmiş iklim bölgeleri ihracat potansiyeline yardımcı olmaktadır.
Keşif
Tarih Öncesi ve Antik Çağlar
- Taş Devri: Arkeolojik kanıtlar, insanların Taş Devri’nde yabani çilek tükettiğini gösteriyor. Tohumlar, erken insan yerleşimleriyle ilişkili yerlerde keşfedildi.
- Roma Edebiyatı (MS 1. Yüzyıl):
- Yaşlı Plinius: Naturalis Historia‘da çileklerin tıbbi özelliklerinden bahsetti ve melankoli, boğaz enfeksiyonları ve ateş semptomlarını hafifletmek için kullanımını anlattı.
- Ovidius: Metamorfozlar adlı eserinde çileklerden pastoral bir idealin parçası olarak bahsetti ve onları saflık ve sadelikle ilişkilendirdi.
Orta Çağ (5.-15. Yüzyıl)
- Çilekler vahşi doğadan toplandı ve Avrupalı köylülerin diyetinin bir parçası haline geldi.
- Manastır Yetiştiriciliği:
- Çilekler Avrupa genelindeki manastır bahçelerinde yetiştirildi. Rahipler, erdem ve saflıkla sembolik ilişkileri ve algılanan iyileştirici özellikleri nedeniyle bunlara değer veriyorlardı.
- Tıbbi kullanımları arasında depresyon, sindirim rahatsızlıkları ve cilt tahrişleri için ilaçlar yer alıyordu.
Rönesans (14.-17. Yüzyıl)
Çilek yetiştiriciliği Rönesans döneminde daha sistematik bir şekilde gelişmeye başladı.
16. Yüzyıl:
- Fransa ve İtalya’da, çilekler kraliyet bahçelerinde yetiştiriliyordu. Fransa Kralı V. Charles’ın bahçesinde 1.200 çilek bitkisi olduğu bildirildi.
- Avrupa orman çileği (Fragaria vesca) bu dönemde yetiştirilen birincil tür oldu.
Antoine Nicolas Duchesne (1746-1827):
- Çilek sınıflandırmasını ilerleten, türler ve melez çeşitler arasında ayrım yapan bir Fransız botanikçi.
- Çilek botanik ve yetiştiriciliğini anlamak için temel bir metin olan Histoire naturelle des fraisiers (1766) adlı eserin yazarıdır.
18. Yüzyıl: Modern Çileklerin Doğuşu
Şili Çileği (Fragaria chiloensis):
- 1714 yılında Fransız mühendis Amédée-François Frézier tarafından Avrupa’ya getirildi. Bu tür Avrupa çileklerinden daha büyüktü ancak daha az lezzetliydi.
Kuzey Amerika Çileği (Fragaria virginiana):
- 1600’lerin başında ABD, Virginia’dan Avrupa’ya getirildi. Lezzetiyle bilinir ancak F. chiloensis ile karşılaştırıldığında daha küçük boyutludur.
Melezleme:
- 1700’lerin ortalarında, iki tür (F. chiloensis ve F. virginiana) Fransa, Bretanya’da yanlışlıkla çapraz tozlaştı ve modern bahçe çileği (Fragaria × ananassa) ortaya çıktı.
- Bu melez, F. chiloensis‘in boyutunu F. virginiana ve baskın yetiştirilen çeşit haline geldi.
19. Yüzyıl: Ticari Yetiştiriciliğin Yayılması
Sanayi Devrimi:
- Demiryolu gibi ulaşımdaki gelişmeler, çileklerin taze olarak kentsel pazarlara taşınmasını sağladı.
Çilek Festivalleri:
- Çilekler yaygın olarak erişilebilir hale geldikçe ve bölgesel kültürlerde kutlandıkça Amerika Birleşik Devletleri’nde popülerleşti.
20. Yüzyıl: Yetiştirme ve Yetiştirmedeki Yenilikler
Modern Yetiştirme Programları:
- Verimi, hastalık direncini, boyutu ve lezzeti iyileştirmek için geliştirildi.
Kontrollü Yetiştirme:
- Seraların ve plastik kültür (plastik malçlama) kullanımı, çilek çiftçiliğinde devrim yarattı ve bazı bölgelerde yıl boyunca üretime izin verdi.
Genetik Çalışmalar:
- Moleküler biyolojideki gelişmeler, çilek genomuna ilişkin içgörüler sağlayarak hedefli yetiştirme ve geliştirilmiş melezler sağladı.
21. Yüzyıl: Güncel Trendler ve Araştırmalar
Genetik Mühendisliği:
- Genetiği değiştirilmiş türler de dahil olmak üzere daha dayanıklı ve sürdürülebilir çilek çeşitleri yaratmaya yönelik araştırmalar devam ediyor.
Küresel Yetiştirme:
- Çilekler Antarktika hariç her kıtada yetiştiriliyor. Çin, Amerika Birleşik Devletleri ve Meksika en büyük üreticiler arasında yer alıyor.
Sağlık Faydaları:
- Çalışmalar giderek çileklerin antioksidan özelliklerine ve kardiyovasküler ve nörodejeneratif durumlar gibi kronik hastalık risklerini azaltmadaki rollerine odaklanıyor.
İleri OKuma
- Pliny the Elder. (77-79 AD). Naturalis Historia. (Book 21, Chapter 44). Loeb Classical Library. Harvard University Press.
- Ovid (1st Century CE). Metamorphoses. Translated by A. D. Melville. Oxford University Press.
- Duchesne, A. N. (1766). Histoire naturelle des fraisiers. Paris: Imprimerie Royale.
- Rohde, E. S. (1922). The Old English Herbals. Longmans, Green and Co.
- Grieve, M. (1931). A Modern Herbal. Jonathan Cape.
- Darrow, G. M. (1966). The Strawberry: History, Breeding, and Physiology. New York: Holt, Rinehart and Winston.
- Harvey, J. (1981). Medieval Gardens. Batsford.
- Prest, J. (1981). The Garden of Eden: The Botanic Garden and the Re-creation of Paradise. Yale University Press.
- Jones, B. L. (1995). Medieval Monastic Gardening and the Role of Medicinal Plants. HortScience, 30(6), 1240-1245.
- Hancock, J. F. (1999). Strawberries. Wallingford: CABI Publishing.
- Bowe, P. (2004). Gardens of the Middle Ages. Garden History, 32(1), 1-17.
- Hancock, J. F., & Simpson, D. W. (2005). Strawberries. In J. Janick (Ed.), Horticultural Reviews (Vol. 31, pp. 237-299). Hoboken: John Wiley & Sons.
- Green, M. H. (2008). The Transmission of Botanical Knowledge in the Middle Ages: Monks, Physicians, and Practical Horticulture. Journal of Medieval History, 34(1), 3-25.
- Cavallo, J., & Storey, M. (2013). Strawberries in Art and Symbolism. Horticultural Science Review, 41(4), 135-148.
- FAO. (2021). FAOSTAT Statistical Database. Food and Agriculture Organization of the United Nations.
- USDA. (2020). USDA Agricultural Projections to 2029. United States Department of Agriculture.
- MAPA. (2020). Agriculture, Fisheries and Food Ministry Reports. Government of Spain.
- SIAP. (2020). Agricultural Statistics Yearbook. Servicio de Información Agroalimentaria y Pesquera, Mexico.
- TÜİK. (2020). Turkish Statistical Institute Agricultural Data. Turkish Statistical Institute.
- USDA. (2021). FoodData Central. United States Department of Agriculture.
- Hannum, S. M. (2004). “Potential Impact of Strawberries on Human Health: A Review of the Science“. Critical Reviews in Food Science and Nutrition. 44(1), 1-17.
