Latince costa kelimesi, Ana Hint-Avrupa dilindeki *kost- kökünden türemiştir. Bu kök, “çıkıntı”, “çerçeve” veya “destekleyici yapı” anlamlarına gelir. Latincedeki costa ise özellikle anatomi bağlamında kaburga anlamında kullanılmakla birlikte, yan duvar veya kenar gibi genişletilmiş anlamlara da sahiptir. Türkçeye tıpta ve anatomi terminolojisinde doğrudan veya kökeninden türetilmiş biçimleriyle geçmiştir.
1. Anatomik Anlamıyla “Costa”
- Kaburga Kemiği:
Latincede costa, memelilerde göğüs kafesini oluşturan ve omurgadan başlayarak sternuma (göğüs kemiğine) kadar uzanan kemiklere verilen isimdir. Bu yapıların temel işlevi, göğüs boşluğundaki hayati organları (kalp, akciğerler vb.) korumaktır.
2. Genel Yapısal Anlamları
- Yan Taraf veya Yan Duvar:
Latincede costa, sadece biyolojik değil, mimari ya da yapısal bağlamlarda da kullanılmıştır. Bu anlamda, bir yapının yan tarafını ya da yan duvarlarını ifade edebilir. Örneğin, antik metinlerde bir yapının “costa”sı, onun yan cepheleri olarak anılabilir.
3. Türetilmiş Terimler
a. Kostal (Costal):
- Anlamı: Kaburgaya ait.
- Kullanımı: Anatomi ve tıpta, kaburgaya ilişkin yapılar tanımlanırken kullanılır. Örnekler:
- Costal kemik (kaburga kemiği)
- Costal yüzey (kaburgaya bakan yüzey)
b. İnterkostal / Intercostalis:
- Anlamı: Kaburgalar arası, kaburgaların arasında yer alan.
- Kullanımı: Özellikle kaslar, sinirler ve damarlar bağlamında kullanılır.
- Intercostales musculi (kaburgalar arasında yer alan kaslar, yani kaburgalar arası kaslar)
- Intercostal sinir (kaburgalar arası sinir)
- Intercostal arter/ven (kaburgalar arası atardamar/toplardamar)
| Hal | Tekil | Çoğul |
|---|---|---|
| nominatif | costa | costae |
| genitif | costae | costārum |
| datif | costae | costīs |
| akusatif | costam | costās |
| ablatif | costā | costīs |
| vokatif | costa | costae |
4. Klinik ve Fonksiyonel Bağlam
- Kaburgalararası Kaslar (Musculi Intercostales):
Bu kaslar göğüs kafesi boyunca kaburgalar arasında uzanır ve solunum fonksiyonunda doğrudan rol alır. Üç katmandan oluşur:- Musculi intercostales externi (dış kaburgalar arası kaslar)
- Musculi intercostales interni (iç kaburgalar arası kaslar)
- Musculi intercostales intimi (en içteki katman)
Bu kaslar, göğüs kafesinin genişleyip daralmasını sağlayarak nefes alıp verme sürecine katkıda bulunur.
5. Modern Tıpta Kullanım Alanları
- Görüntüleme tekniklerinde (ör. BT, MR) kaburgaların ve kaburgalar arası yapıların değerlendirilmesinde bu terimler sıkça kullanılır.
- Göğüs travmalarında, interkostal drenaj gibi uygulamalar, bu bölgeyi tanımlamak açısından önemlidir.
- Anestezide, interkostal sinir blokajı ağrının kontrolü açısından yaygın bir yöntemdir.
Keşif
Latince costa kelimesinin tıbbi terminolojiye girişi ve sistematik kullanımı, Antik Roma tıbbına, özellikle de Galen (Galenos) gibi hekimlerin eserlerine kadar uzanır. Ancak kelimenin daha eski bir etimolojik ve kültürel geçmişi vardır. Aşağıda costa teriminin tarihsel gelişimi, anatomi yazınındaki yeri ve tıp tarihinde sistematikleştirilme süreci kronolojik olarak ayrıntılı biçimde sunulmuştur:
1. Proto-Hint-Avrupa Dönemi (yaklaşık MÖ 4000–2500)
- Köken: costa kelimesi, muhtemelen Proto-Hint-Avrupa dil ailesinde yer alan ve “sert çıkıntı, kenar, yan yapı” anlamlarına gelen *kost- kökünden türemiştir.
- Bu kök, Latince dışında Eski Germen dillerinde de benzer biçimlerde görülür (örneğin, Eski Yüksek Almancada “kosta” ile ilişkili rippe, İngilizcede rib).
2. Erken Latin Dönemi (MÖ 500 – MÖ 100)
- Latince’de “costa”nın ortaya çıkışı:
Latince costa kelimesi, önce genel anlamda “yan”, “yan duvar” veya “kenar” anlamında kullanılır.- MÖ 3. yüzyıldan itibaren Plautus ve Ennius gibi erken Latin yazarlarında costa kelimesi, hem mimari hem de bedensel yapılar için “kenar” ya da “yan bölüm” anlamında yer alır.
- Bu dönemde kaburga anlamı henüz baskın değildir.
3. Cicero ve Celsus Dönemi (MÖ 100 – MS 50)
- Tıbbi anlamda ilk sistematik kullanım:
Romalı hekim ve ansiklopedist Aulus Cornelius Celsus (MS 1. yüzyıl), De Medicina adlı eserinde costa terimini kaburga kemiklerini belirtmek üzere anatomik bağlamda sistematik şekilde kullanır.- Bu eser, Roma döneminde tıbbî Latince terminolojisinin temel kaynaklarından biridir ve Galen öncesi dönemde “kaburga” anlamında costa kullanımını açıkça belgeleyen ilk metinlerden sayılır.
4. Galenos Dönemi (MS 129 – 216)
- Yunanca karşılığı ve Latince karşılaştırmalar:
Galenos, Yunanca pleura ve pleuron terimlerini kullanırken Latince karşılığı olan costa terimini de tanımlar.- Roma’da Yunanca metinleri Latinceye çeviren medikal yazarlarda costa terimi Galenos’un tanımlarıyla eşleşecek şekilde kullanılır.
- Galenos’un anatomik tanımlamaları, özellikle kaburgalar arası kaslar (musculi intercostales) ve kaburgaların işlevleri üzerine yaptığı açıklamalarla terimin anatomi yazınına sabitlenmesini sağlar.
5. Orta Çağ ve Arap-İslam Tıbbı (MS 800–1200)
- Latince terimlerin korunması:
İslam dünyasında Avicenna (İbn Sina), Rhazes (Razi) ve Al-Zahrawi (Abulcasis) gibi hekimlerin eserlerinde kaburga anlamında Arapça dilʿ (ضلْع) terimi tercih edilmekle birlikte, Batı Avrupa’da costa terimi Arapça çevirilerle birlikte Latince metinlerde varlığını sürdürür.- Toledo ve Salerno gibi çeviri merkezlerinde Arapça’dan Latince’ye yapılan çevirilerde costa terimi yeniden görünürlük kazanır.
6. Rönesans Anatomisi ve Vesalius (MS 1500–1600)
- Modern anatominin temelleri:
Andreas Vesalius’un 1543’te yayımladığı De humani corporis fabrica adlı eseri, kaburga yapısının ilk defa sistematik olarak görsel olarak da tanımlandığı anatomi kitabıdır.- Costa kelimesi bu eserde kaburgaları tanımlamak için standart terim olarak yer alır.
- Ayrıca intercostales terimi (kaburgalar arası) ilk defa genişletilmiş biçimde kas, sinir ve damar gruplarıyla ilişkilendirilir.
7. Modern Tıp Terminolojisi (19. – 21. yüzyıl)
- Terminologia Anatomica:
1895’te yayımlanan ve 1998’de yenilenen Nomina Anatomica ve ardından Terminologia Anatomica, modern anatomi terminolojisinin standardizasyonunu sağlamıştır.- Bu çalışmalarda costa, costalis, intercostalis gibi terimler uluslararası standart terminoloji olarak benimsenmiştir.
- Latince terimlerin kullanımı evrensel hale gelmiş, tıbbi eğitimde küresel olarak kabul edilmiştir.
İleri Okuma
- Celsus, A. C. (1st century). De Medicina. Rome.
- Galenus, C. (2nd century). De usu partium corporis humani. Pergamon.
- Avicenna (Ibn Sina). (1025). Al-Qanun fi al-Tibb (Canon of Medicine).
- Vesalius, A. (1543). De Humani Corporis Fabrica Libri Septem. Basel: Oporinus.
- Gray, H. (1858). Gray’s Anatomy: Descriptive and Surgical. London: John W. Parker and Son.
- Basmajian, J. V., & Slonecker, C. E. (1972). Grant’s Method of Anatomy (8th ed.). Williams & Wilkins.
- Federative Committee on Anatomical Terminology (FCAT). (1998). Terminologia Anatomica: International Anatomical Terminology. Thieme Stuttgart.
- Moore, K. L., & Dalley, A. F. (1999). Clinically Oriented Anatomy (4th ed.). Lippincott Williams & Wilkins.
- Standring, S. (2008). Gray’s Anatomy: The Anatomical Basis of Clinical Practice (40th ed.). Churchill Livingstone.
- Netter, F. H. (2014). Atlas of Human Anatomy (6th ed.). Saunders Elsevier.
Yorum yazabilmek için oturum açmalısınız.