“Diskus articularis” (eklem diski) ifadesi, “artikularis” sıfatının ekleme aitliği (eklemsel) vurgusuyla, fibrokıkırdak yapıda bir bölücü/uyumlayıcı elemanı tanımlar.

Tanım ve Terminoloji

Eklem diski (discus articularis), bazı sinovyal eklemlerde eklem yüzeylerinin arasına yerleşmiş, esas olarak tip I kollajen ağına sahip fibröz kıkırdak yapısında düz, ince bir yapıdır.
Terminolojik olarak “disk” (tam bölme) ile “menisküs” (yarımay/segmental bölme) ayrımı yapılır; ikisi de fibrokıkırdak spektrumunda yer alsa da, disk eklem boşluğunu çoğu zaman tam olarak iki ayrı sinovyal kompartımana bölerken, menisküs genellikle kısmi bir bölücü/uyumlayıcı yastıkçık görevi görür.
Sıklıkla temporomandibular eklem (TME) ve sternoklaviküler eklemde tam disk; ulnokarpal kompleks (TFCC) ve akromioklaviküler eklemde disk/menisküs benzeri yapılar bulunur.

Hangi Eklemlerde Bulunur? (Makroanatomi)

Temporomandibular eklem (TME): İnce, bikonkav bir disk; önde lateral pterigoid kasın lifleriyle ilişkili, arkada bilaminar bölge (retrodiscal doku) ile kapsüle ve kondile bağlanır. Eklemi üst ve alt bölmelere ayırır; her bölmenin hareket dinamiği farklıdır (üstte translasyon, altta rotasyon daha baskındır).
Sternoklaviküler eklem: Çoğunlukla tam disk içerir; klavikula ile manubrium sterni arasındaki uyumsuzluğu giderir, yük aktarımını ve stabiliteyi artırır.
Ulnokarpal/DRUJ (TFCC): Fibrokıkırdak disk (artık “kompleks” olarak anılır) distal radioulnar stabilite, yük paylaşımı ve pronasyon-supinasyon mekaniğine katkı sağlar.
Akromioklaviküler eklem: Değişken; bazen tam, çoğu kez inkomplet meniskoid yapı.

Histoloji ve Biyokimya

Doku tipi: Fibröz kıkırdak (fibrokıkırdak). Tip I kollajen baskındır; bölgesel olarak tip II katkısı küçük oranda bulunabilir.
Hücresel bileşen: Fibrokondrositler (kıkırdak benzeri hücreler) kollajen lif demetleri arasında dağınık; metabolik hızları düşüktür.
Matriks: Su (%60–80 aralığında, ekleme ve yaşa göre değişir), küçük leusinden zengin proteoglikanlar (özellikle decorin, biglycan), az miktarda agrekan; elastik lifler bazı disklerde yönsel elastisite sağlar.
Lif mimarisi: Mekanik yüklere paralel anisotropik örgütlenme: çekme gerilmelerinin en yüksek olduğu doğrultuda kollajen demetleri hizalanır. TME diskinde liflerin baskın antero-posterior yönelimi ve periferde çevresel organizasyon tanımlanır.

Vaskülarizasyon ve İnnervasyon

Vaskülarizasyon: Merkez avasküler, perifer (kenar) zonlar kapsül bağlantıları üzerinden sınırlı vasküler beslenme alır. Bu düzen, diffüzyonla beslenmeye ve sinovyal sıvı akışına bağımlılık yaratır.
İnnervasyon: Periferik bantlarda nosi-septif ve mekanoreseptif sinir uçları; proprioseptif duyum ve ağrı algısı buralardan gelir. Aferent yoğunluk eklem tipine ve kişiye göre değişir.

Biyomekanik ve İşlev

Yük dağıtımı ve şok emicilik: Kompresif yükleri daha geniş alana yayar, tepe temas basınçlarını düşürür.
Uyum (konkordans) artırma: Uyumlu olmayan eklem yüzlerini geometrik olarak “tamamlayarak” temasın sürekliliğini ve kalitesini artırır.
Stabilizasyon: Özellikle sternoklaviküler ve TME’de translasyonel stabiliteye katkı verir; kapsül ve ligamentlerle birlikte hareket aralığını yönlendirir.
Sürtünme ve yağlama: Diskin varlığı sinovyal sıvı dağılımını bölmelere ayırır, yüzeylerarası kaymayı optimize eder.
Viskoelastik davranış: Zaman-bağımlı deformasyon (creep, stres gevşemesi) gösterir; bu, çiğneme veya kol kaldırma gibi ritmik yüklenmelerde enerji sönümlemeyi kolaylaştırır.
Anizotropik çekme dayanımı: Kollajen demetlerinin yönüne paralel çekme dayanımı yüksektir; buna karşı kompresif rijitlik daha çok proteoglikan ve su içeriğine bağlıdır.

Gelişim (Embriyoloji) ve Yaşla Değişim

Köken: Mezenkimal dokudan farklılaşır; TME özelinde disk, kondilin fibröz-kıkırdak kaplaması ve eklem kapsülü ile birlikte sekonder kondrogenez süreçleriyle ilişkilidir.
Maturasyon: Çocuklukta doku hücresel aktivitesi görece yüksektir; erişkinlikte hücresel yoğunluk ve GAG içeriği bir miktar azalır, kollajen lif demetleri daha belirgin yönlenir.
Yaşlanma ve dejenerasyon: Avasküler merkezde mikroyırtıklar, fibrilasyon ve elastisite kaybı; periferde neovaskülarizasyon ve sinir büyümesi eşlik edebilir. Klinik olarak hassasiyet ve ağrı eşikleri değişebilir.

Onarım Kapasitesi ve Biyoloji

Merkezî bölgelerin düşük rejeneratif kapasitesi vardır (vasküler ve hücresel sınırlılıklar nedeniyle).
Periferik yırtıklar, kapsül bağlantıları ve sınırlı vaskülarizasyon sayesinde nispeten daha iyi iyileşme eğilimi gösterebilir.
Mekanik yüklenme (fizyolojik düzeyde) diffüzyonu ve matriks dönüşümünü destekler; ancak aşırı veya tekrarlayıcı yüklenme dejenerasyonu hızlandırabilir.

Görüntüleme Özellikleri

MR görüntüleme: Yüksek kollajen ve düşük serbest su nedeniyle çoğu diskte T1/T2’de görece düşük sinyal; ödem, yırtık, dejenerasyon veya diskin yer değiştirmesi (özellikle TME’de) sinyal ve morfolojide değişiklikle izlenir.
Artrografi/Artroskopi: Kompartımanların ayrımı, perforasyon ve yer değiştirmelerin doğrudan değerlendirilmesinde yararlıdır.

Klinik Korelasyonlar (Seçilmiş Örnekler)

Temporomandibular eklem (TME) diski

Yer değiştirme (displacement): En sık anteriorda;
- Redüksiyonla seyreden tipte ağız açmada “klik” duyulur;
- Redüksiyonsuz tipte kısıtlı açıklık, deviasyon ve ağrı görülebilir.
Dejenerasyon/Perforasyon: Kronik mikroyüklenme, parafonksiyon (bruksizm), travma ve disko-kondiler uyumsuzlukla ilişkilidir.
Tedavi yaklaşımları: Konservatif (eğitim, oklüzal splint, fizyoterapi, NSAİİ), minimal invaziv (artrosentez/artroskopi), seçilmiş olgularda disk rekonstrüksiyonu/pozisyonlandırma.

Sternoklaviküler eklem diski

Dejeneratif yıpranma ve yırtıklar orta-ileri yaşta ağrı ve hassasiyet yapabilir; konservatif yönetim ön plandadır, refrakter olgularda cerrahi debridman/rezeksiyon seçenekleri tartışılır.

Distal radioulnar eklem/TFCC

Palmer sınıflaması bağlamında travmatik veya dejeneratif yırtıklar; ulnar bilek ağrısı, kavrama gücünde azalma ve tıklama hissi tipiktir. Konservatif tedavi (immobilizasyon, enjeksiyon) ve artroskopik onarım/debridman algoritmaları kullanılır.

Bütüncül İşlevsel Anlam

Eklem diski, geometriyi uyumlu kılar, yükleri akılcı dağıtır, sürtünmeyi azaltır ve propriosepsiyona katkı sağlar. Dokuya özgü fibröz kıkırdak mimarisi, uzun süreli tekrarlayan mekanik zorlamalara dayanıklılığı mümkün kılar; buna karşın avasküler merkez zon iyileşme kapasitesini sınırlar ve klinik problemlerin kronikleşme riskini artırır.

Keşif

Rönesans’ın “zemin hazırlayıcıları”

Andreas Vesalius (1514–1564): Eklemlerin “uyumsuz yüzeyler arasında aracı kıkırdak” fikrini kalıcı görsel anlatımla sistematize ederek (kas-kemik kadar eklem yüzlerinin karşılaşmasını da resimleyen) modern anatominin morfolojik dilini kurdu; diseksiyon-temelli doğruluk, daha sonra “disk–menisküs” ayrımını da kapsayacak sindesmolojiye zemin hazırladı.
Bernhard S. Albinus (1697–1770): Rönesans sonrası disipline edici sınıflama tutkusu ve yüksek nitelikli levhalarla eklem/kapsül/bağ düzenlerine “tasnif edilebilir bölümler” muamelesi yapılmasını yerleştirdi; bu yaklaşım 18. yüzyıl sindesmolojisinin düşünce iskeletini besledi.

18. yüzyıl: “Sindesmolojinin kurucu çağı”

Josias (Johann Adam) Weitbrecht (1702–1747): 1742 tarihli Syndesmologia ile bağlar, kapsüller ve eklemler arası özel oluşumları (diske/menisküse karşılık gelen “intermede” yapıları da içerecek biçimde) ilk kapsamlı sindesmoloji çerçevesinde topladı; kavram birliğini ve çizim standardını kurdu. Omuz kuşağından el bileğine uzanan örneklerde tam bölücü disklerin varlığını ısrarla betimlemesi, ileri kuşak “disk–menisküs” spektrumunu mümkün kıldı.

19. yüzyıl: Mikroskobinin açtığı kimlik penceresi

Friedrich G. J. Henle (1809–1885) & Rudolf A. von Kölliker (1817–1905): Mikroskobik anatomi/histolojiyi kurumsallaştırarak fibrokıkırdakın (disk ve menisküslerin ana maddesi) ayırtını netleştiren sınıflayıcı çerçeveyi sağladılar; böylece eklem disklerinin hiyalin kıkırdaktan farklı dokusal kimliği, lif-yoğun (tip I kolajen baskın) matris ve düşük vaskülarite ekseninde açıklanabilir hâle geldi. Bu “dokusal kimlik” ileride hem biyomekanik hem de iyileşme kapasitesi tartışmalarını belirledi.

19. yüzyıl sonu: TME diski üzerinde ilk cerrahi girişim

Thomas Annandale (1838–1907): 1887’de temporomandibular eklem (TME) diskinin cerrahi repozisyonunu yayımlayarak (Lancet), TME’de “iç düzen bozukluğu”nun (internal derangement) ameliyathane ölçeğinde ele alınmasının yolunu açtı. Bu not, disk-odaklı cerrahi geleneğin miladı olarak kabul edilir; terimin TME’ye uygulanışı da 19. yüzyıl İngiliz cerrahi geleneğinin (William Hey → Astley Cooper) etkisiyle yerleşir.

20. yüzyıl: Görüntüleme, biyomekanik ve cerrahi tekniklerin kurucu isimleri

William B. Farrar & William L. McCarty (1970’ler): Artrografi ve klinik-cerrahi korelasyonla disk yer değiştirmesi paternlerini yeniden gündeme taşıdılar; 1979’da yayımlanan cerrahi teknik, repozisyon/prosedür tasarımını standartlaştırarak modern TME cerrahisinin ana akımını şekillendirdi.
Clyde H. Wilkes (1989): İç düzen bozukluğu için evreleme (Wilkes sınıflaması) ile patoloji–görüntüleme–klinik üçgenini aynı modelde birleştirdi; TME diskinin yer değiştirmesi ile dejenerasyon ilerleyişini aynı süreklilikte ele alan bir paradigma önerdi.

El bileği/DRUJ hattında “disk”in modern kimliği

Weitbrecht’in mirası (1742) → 20. yüzyıl bilek anatomisi: Weitbrecht’in “üçgensi kıkırdak” tasviri, distal radioulnar ve ulnokarpal arayüzdeki disk-benzeri yapının tarihsel nüvesini oluşturdu; 1975’te J. M. G. Kauer, elin “artiküler diski” üzerine makalesiyle bilek diskini yeniden sahneye çıkarıp derin ve yüzeyel laminalar arasındaki damar-ilişkili “ligamentum subcruentum” tartışmasını gündeme taşıdı.
A. K. Palmer (1981–1989): “Üçgensi fibrokıkırdak kompleksi (TFCC)” terimini modern literatüre sokup (Werner ile birlikte) Palmer sınıflamasını yayımlayarak travmatik–dejeneratif yırtıkları anatomi, biyomekanik ve tedavi ile doğrudan ilişkilendiren çerçeveyi oluşturdu; bu, bilek cerrahisinin tanı-tedavi algoritmalarında dönüm noktası kabul edilir.

İleri Okuma

Weitbrecht, J. (1742). Syndesmologia sive historia ligamentorum corporis humani.
Annandale, T. (1887). On displacement of the inter-articular cartilage of the lower jaw, and its treatment by operation. The Lancet.
Kauer, J. M. G. (1975). The articular disc of the hand. Acta Anatomica.
McCarty, W. L., & Farrar, W. B. (1979). Surgery for internal derangements of the temporomandibular joint. Journal of Prosthetic Dentistry.
Wilkes, C. H. (1989). Internal derangements of the temporomandibular joint: pathological variations. Archives of Otolaryngology–Head & Neck Surgery.
Palmer, A. K. (1989). Triangular fibrocartilage complex lesions: a classification. Journal of Hand Surgery (American Volume), 14(4), 594–606.
McNeill, C. (1997). History and evolution of TMD concepts. Journal of Prosthetic Dentistry.
Detamore, M. S., & Athanasiou, K. A. (2003). Structure and function of the temporomandibular joint disc: implications for tissue engineering. Journal of Oral and Maxillofacial Surgery, 61(4), 494–506.
Tanaka, E., & van Eijden, T. (2003). Biomechanical behavior of the temporomandibular joint disc. Journal of Dental Research, 82(7), 533–538.
Kuo, C. K., & Tuan, R. S. (2008). Tissue engineering of cartilage and meniscus. Birth Defects Research Part C: Embryo Today, 84(1), 63–72.
Gray, H. (2015). Gray’s Anatomy: The Anatomical Basis of Clinical Practice (41st ed.). Elsevier.
Standring, S. (2021). Gray’s Anatomy (42nd ed.). Elsevier.

Diskus artikularis