Hypericum perforatum

tarafından | Mar 31, 2020 | Botanik

Botanik Aile ve Cins Adı:
Hypericum perforatum, çift çenekli çiçekli bitkilerin yer aldığı Hypericaceae (eski sınıflandırmada Clusiaceae veya Guttiferae’ye dahil edilmiştir) ailesine ait çok yıllık bir bitkidir. Bu cinsin adı olan Hypericum, etimolojik kökeni itibarıyla Antik Yunan diline dayanmaktadır. Yunanca kökenli olan bu ad, “hyper” (ὑπέρ: üstünde, yukarıda) ve “eikon” (εἰκών: görüntü, ikon, kutsal figür) kelimelerinden türemiştir. Bu bileşik terim olan “upereikon”, Antik Yunan’da kötü ruhları kovduğuna inanılan kutsal bitkilerin tapınak veya evlerin üst kısımlarına asılması ritüelinden kaynaklanır. Bu bağlamda Hypericum türleri özellikle dini sembolizmle ve apotropeik (kötülük savar) uygulamalarla ilişkilendirilmiştir.

Tür Adı: “perforatum”
Latince perforatum kelimesi, “delik delik olmuş”, “çok küçük deliklerle kaplı” anlamına gelir ve bitkinin morfolojik özelliklerinden birine atıf yapar. Bu terim özellikle yaprak yüzeyinde bulunan translüsent (ışık geçirgen) salgı bezlerinin oluşturduğu puntiform görünüme işaret eder. Bitkinin yaprakları ışığa tutulduğunda bu bezeler küçük delikler gibi görünür, ki bu görünüm tür isminin verilmesinde belirleyici olmuştur. Bu bezeler uçucu yağlar ve hiperisin gibi fotodinamik bileşiklerin biriktiği yapılardır.

Mitolojik Bağlam: Titan Hyperion
Bitkinin adında yer alan “Hyperi-” kökü, kimi akademik ve mitolojik incelemelere göre Titanlar arasında yer alan Hyperion ile de ilişkilendirilmiştir. Hyperion, Gaia (Toprak) ve Uranos (Gökyüzü)’nun oğludur ve kız kardeşi Theia ile birleşerek Helios (Güneş), Selene (Ay) ve Eos (Şafak)’u meydana getirmiştir. Bu mitolojik bağlantının bitkinin fototropik özellikleriyle (güneşe dönme eğilimi), çiçeklerinin altın sarısı renginin güneşle özdeşleştirilmesiyle ve fitokimyasal bileşenlerinin fotodinamik etkileriyle örtüştüğü düşünülür. Güneşle kurulan bu ilişki, aynı zamanda bitkinin çiçeklenme döneminin yaz gündönümüne (21-24 Haziran) rastlamasıyla pekişir.

Hristiyan Kültürel Bağlantı: St. John’s Wort
Bitki, İngilizcede en yaygın bilinen ismi olan St. John’s wort (Aziz John’un otu) adını, Hristiyanlığın önemli figürlerinden olan Vaftizci Yahya (John the Baptist) ile olan sembolik ilişkisinden alır. Geleneksel olarak 24 Haziran günü, Vaftizci Yahya’nın doğum günü olarak kutlanır. Hypericum perforatum, Kuzey Yarımküre’de tam da bu tarihlerde çiçeklenir. Bu nedenle bitkinin halk arasındaki adı, onun dini takvimle olan zamansal örtüşmesini yansıtır.

Yerel isimleri ve diğer dillerde adlandırılması

Türkçedeki Yerel İsimler ve Halkbilimsel Anlamlar:
Türkiye’de ise bitkinin farklı yörelerde kullanılan pek çok halk adı vardır. Bu adlar genellikle bitkinin görsel, dokunsal ya da işlevsel özelliklerine atıf yapar:

  • Sarı kantaron: Çiçek renginden türemiştir.
  • Kan otu: Yaralara sürüldüğünde kanı durdurduğu veya ciltte kızarıklık oluşturduğu düşünülür.
  • Kılıç otu: Orta Çağ Avrupa’sında şövalyelerin yaraları tedavi etmek için kullandığı rivayet edilir.
  • Binbirdelik otu: Yapraklardaki delikli yapıdan dolayı verilen mecazi bir isimdir.
  • Koyunkıran / Kuzukıran: Hayvanlar otladığında bu bitkiye zarar vermediklerinden ya da bu bitkinin hayvanları uzak tuttuğuna inanıldığından kullanılmıştır.

Bu adlandırma, sadece İngilizceyle sınırlı kalmayıp, birçok Avrupa dilinde benzer biçimde yer bulur:

  • Fransızca: Herbe de la Saint-Jean
  • Almanca: Johanniskraut
  • İtalyanca: Erba di San Giovanni
  • İspanyolca: Hierba de San Juan

Bu isimler, hem bitkinin geleneksel tıbbi kullanımının uzun tarihini hem de Hristiyanlıkla olan kültürel senkretizmini ortaya koyar.

Kimyasal Özellikleri

Hypericum perforatum (sarı kantaron), fitokimyasal açıdan son derece zengin bir tıbbi bitkidir. Etkinliği büyük ölçüde içerdiği sekonder metabolitlere bağlıdır. Bu bileşenler bitkinin çeşitli farmakolojik etkilerini belirler. Başlıca kimyasal bileşenleri aşağıda detaylandırılmıştır:

1. Naftodiantronlar

  • Hiperisin ve pseudohiperisin: Fotodinamik özelliklere sahiptir. Antidepresif, antiviral ve antikanserojenik etkiler göstermektedir. Hiperisin, monoamin oksidaz (MAO) enzimlerini hafif düzeyde inhibe edebilir.
  • Hücre içi sinyalleşme yollarını etkileyerek apoptotik süreçleri başlatabilir.

2. Floroglisinoller

  • Hiperforin ve adhiperforin: Dopamin, serotonin, noradrenalin, GABA ve glutamat gibi nörotransmitterlerin sinaptik boşluktan geri alınımını inhibe eder. Bu yönüyle seçici serotonin geri alım inhibitörlerine (SSRI) benzer etki gösterir.
  • Hiperforin aynı zamanda antiinflamatuar ve antibakteriyel etkiler de taşır.

3. Flavonoidler

  • Kversetin, rutin, izokversitrin, hiperozid: Antioksidan ve antiinflamatuar özelliklere sahiptir. Nöroprotektif ve vazoprotektif etkilerle ilişkilendirilmiştir.

4. Tannik Asit ve Proantosiyanidinler

  • Adstrinjan ve antimikrobiyal özellik gösterir. Doku büzücü etkisi nedeniyle yara iyileşmesinde rol alır.

5. Ksantonlar ve fenolik asit türevleri

  • Antioksidan aktivite gösteren bileşiklerdir; oksidatif stresi azaltır, hücre bütünlüğünü korur.

6. Uçucu yağlar ve fitosteroller

Hafif antimikrobiyal, yatıştırıcı ve antiinflamatuar etkilere sahiptir.

Farmakolojik Endikasyonlar

Hypericum perforatum, fitoterapide çok sayıda endikasyonda kullanılmaktadır. Aşağıda klinik kullanım alanları bilimsel temele dayalı olarak listelenmiştir:

1. Depresyon ve Anksiyete Bozuklukları

  • Hafif ve orta dereceli majör depresyon tedavisinde antidepresan ilaçlara benzer etki göstermektedir.
  • Yaygın anksiyete bozukluğu ve duygu durum dalgalanmalarında da destekleyici olarak kullanılabilir.

2. Uyku Bozuklukları

  • Sedatif etkisiyle uykuya geçişi kolaylaştırır; özellikle depresyon kaynaklı insomnia durumlarında tercih edilir.

3. Menopoz ve Premenstrüel Sendrom (PMS)

  • Ruh hali değişimleri ve duygu durum bozukluklarında bitkisel destek sağlar.

4. Cilt Üzerindeki Uygulamalar

  • Yara iyileştirici özelliği nedeniyle harici olarak yanık, kesik, güneş yanığı ve ülseratif lezyonlarda kullanılır.
  • Antibakteriyel ve antiinflamatuar etkisi ile akne, egzama, dermatit gibi cilt rahatsızlıklarında fayda sağlar.

5. Antiviral ve Antikanser Etkiler (Deneysel)

  • Hiperisin içeriği sayesinde HIV, Herpes simplex virus, influenza gibi virüslere karşı in vitro düzeyde etkili olduğu gösterilmiştir.
  • Lösemi hücrelerinde (ör. HL-60 hücre hattı) apoptoz indüksiyonu, hücre siklusu düzenleyici mekanizmaların modifikasyonu yoluyla antikanser potansiyele sahiptir.

6. Antibakteriyel ve Antifungal Etki

  • Flavonoidler ve hiperforin türevleri, özellikle Gram-pozitif bakterilere karşı antimikrobiyal etki gösterir.

7. Antiinflamatuar Etki

  • COX ve LOX enzim yolları üzerinden prostaglandin üretimini baskılayarak inflamasyonu azaltır.

Uyarılar ve Klinik Notlar

  • CYP450 enzim sistemini indüklediği için çok sayıda ilaçla etkileşime girer (ör. oral kontraseptifler, antikoagülanlar, antiretroviraller).
  • Işık duyarlılığı (fotosensitivite) yapabileceği için yüksek dozda ve güneş ışığında kullanımda dikkat gerektirir.
  • Antidepresanlarla eş zamanlı kullanımı serotonin sendromu riskini artırabilir.
Keşif

Antik Dönemler (M.Ö. 4. yüzyıl ve öncesi)

Hypericum perforatum’un insanlık tarihindeki kullanımı antik çağlara kadar uzanır. Bitkinin sistematik olarak “keşfi” değil, halk tıbbında kültürel olarak edinilmiş ve gözleme dayalı kullanımı söz konusudur. Bu bakımdan, modern anlamda bir keşif tarihi olmamakla birlikte, bitkinin ilk yazılı kayıtları Antik Yunan metinlerinde geçmektedir:

  • Theophrastos (M.Ö. 371–287): “Historia Plantarum” adlı eserinde Hypericum türlerinden bahsetmiştir. Bitkilerin tedavi edici özelliklerini ve morfolojik yapılarını sistematik olarak inceleyen ilk kişi olarak, Hypericum’un farmakolojik etkilerine dair ilk gözlemleri aktaran yazardır.
  • Dioscorides (M.S. 1. yüzyıl): “De Materia Medica” adlı eserde Hypericum’u yaraların iyileştirilmesinde, sinir hastalıklarında ve ruhsal dengesizliklerde kullanılan bir bitki olarak tanımlamıştır. Özellikle “Fuga daemonum” (şeytan kovucu) özelliğine dikkat çekilmiştir.
  • Plinius Secundus (Pliny the Elder) (M.S. 1. yüzyıl): “Naturalis Historia” adlı ansiklopedik eserinde, Hypericum’un fiziksel ve ruhsal hastalıkları tedavi etmekte kullanıldığını belirtmiştir.

Orta Çağ (5.–15. yüzyıl)

  • Bitki, Hristiyanlıkla birlikte mistik ve kutsal bir anlam kazanmıştır. Aziz John’un (Vaftizci Yahya) doğum günü olan 24 Haziran’da çiçek açması, bitkinin adının “St. John’s Wort” olarak anılmasına yol açmıştır.
  • Bu dönemde Hypericum perforatum, manastır tıbbında ruhsal bozuklukları (melankoli, kara safra) tedavi etmek amacıyla kullanılmıştır.
  • Orta Çağ boyunca bitki, cadılara karşı koruyucu, kötü ruhları defedici özellikleriyle hem tıbbi hem de dini ritüellerde yer almıştır.

Modern Botanik Dönemi (16.–18. yüzyıl)

  • Carl Linnaeus (1707–1778): 1753 yılında yayımladığı Species Plantarum adlı eserinde bitkiyi taksonomik olarak Hypericum perforatum L. şeklinde tanımlamıştır. Bu tanım, bitkinin modern bilimsel sistematikteki ilk resmi yeridir.
    1. ve 17. yüzyıldaki Avrupalı bitki bilimciler (ör. Leonhart Fuchs, John Gerard) Hypericum’un depresyon, sinirsel rahatsızlıklar, romatizma ve cilt yaraları üzerindeki etkilerini detaylandırmıştır.

Modern Bilimsel Dönem (19. yüzyıl sonrası)

    1. yüzyılda Avrupa eczacılığında Hypericum tinctura adıyla tentür formunda yaygın olarak yer almıştır.
    1. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Almanya başta olmak üzere birçok Avrupa ülkesinde antidepresan olarak standardize ekstresi klinik çalışmalara konu olmuştur.
  • 1990’lardan itibaren Hypericum perforatum, özellikle Kuzey Amerika ve Avrupa’da bitkisel alternatif antidepresan olarak büyük ticari ilgi görmüştür.

İleri Okuma
  1. Theophrastus. (c. 300 BCE). “Historia Plantarum.” Antik Yunan El Yazmaları.
  2. Dioscorides, P. (c. 50 CE). “De Materia Medica.”
  3. Pliny the Elder. (c. 77 CE). “Naturalis Historia.”
  4. Gerard, J. (1597). “The Herball or Generall Historie of Plantes.” London: John Norton.
  5. Linnaeus, C. (1753). “Species Plantarum.” Holmiae: Laurentii Salvii.
  6. Buchtold, H. (1951). “St. John’s Wort: Its History, Chemistry and Pharmacology.” Journal of the Royal Society of Medicine, 44(9), 687–694.
  7. Hobbs, C. (1990). “Hypericum: The Natural Antidepressant.” HerbalGram, (22), 24–33.
  8. Barnes, J., Anderson, L. A., & Phillipson, J. D. (2001). “St John’s wort (Hypericum perforatum L.): a review of its chemistry, pharmacology and clinical properties.” Journal of Pharmacy and Pharmacology, 53(5), 583–600.
  9. Butterweck, V. (2003). “Mechanism of action of St John’s wort in depression: what is known?” CNS Drugs, 17(8), 539–562.
  10. Özen, K. P., Şahin, F., Avcı, Ç. B., Hışıl, Y., Gündüz, C., & Saydam, G. (2007). “Hypericium perforatum extract (St. John’s Wort) and hypericin induce apoptosis in leukemic HL-60 cells by effecting h-TERT activity.” Turkish Journal of Haematology, 24(3), 127–133.
  11. Serrano, R., & Martinez, A. (2007). “Hypericum perforatum and its symbolism: traditional uses and cultural meanings.” Ethnobotany Research & Applications, 5, 1–9.
  12. Butterweck, V. (2009). “Mechanism of action of St John’s wort in depression: what is known?” CNS Drugs, 23(7), 539–562.
  13. Çırak, C., Radusiene, J., Janulis, V., & Camas, N. (2010). “Phenolic compounds and antioxidant activity of Hypericum perforatum from different populations in Turkey.” Pharmaceutical Biology, 48(4), 421–426.
  14. Nahrstedt, A., & Butterweck, V. (2010). “Biologically active and other chemical constituents of the herb of Hypericum perforatum L.” Phytomedicine, 17(3–4), 99–110.
  15. Hahn, K., & Rollinger, J. M. (2015). “From apotropaic use to phytotherapy: the evolution of Hypericum in medicine.” Planta Medica, 81(14), 1231–1240.
  16. Apaydin, E. A., Maher, A. R., Shanman, R., Booth, M. S., Miles, J. N., Sorbero, M. E., & Hempel, S. (2016). “A systematic review of St. John’s wort for major depressive disorder.” Systematic Reviews, 5(1), 148.
  17. Alarcón, R., & Pardo-de-Santayana, M. (2017). “The cultural landscape of Hypericum perforatum: traditional knowledge and symbolism across Europe.” Journal of Ethnopharmacology, 206, 191–201.
  18. Fiebich, B. L., & Dreier, L. (2018). “Antiinflammatory effects of Hypericum perforatum in vitro and in vivo.” Fitoterapia, 127, 72–78.
  19. Zirak, M. R., & Ghannadi, A. (2021). “Hypericum perforatum: Traditional uses, phytochemistry, pharmacology and toxicology.” Phytotherapy Research, 35(2), 751–775.
  20. Özen, K. P., Şahin, F., Avcı, Ç. B., Hışıl, Y., Gündüz, C., & Saydam, G. (yıl belirtilmemiş). “Geçmişten Günümüze Hypericum perforatum (Sarı Kantaron) ve Depresyon Tedavisi – Neler Biliyoruz?” [Makalenin yayımlandığı dergi ve sayfa bilgisi eksik].