1 | Tarihsel Çerçeve ve Tanımlar
“Ren” (Lat.) + “yetmezlik” terimlerinden türeyen kronik böbrek yetmezliği, ≥ 3 ay süren yapısal veya işlevsel bozuklukla tanımlanır. 1943’te Willem Kolff’un döner tamburlu “yapay böbrek”iyle başlayan diyaliz; 1954’te ilk canlı-verici böbrek nakliyle (Murray) birlikte, son-evre KBH’de yaşam kurtarıcı dönemi başlattı.(davita.com, kidneycareuk.org)
2 | Epidemiyoloji ve Küresel Yük
- Prevalans: 2021 verilerine göre erişkinlerin ≈ %10’u KBH taşıyor; Doğu-Orta Avrupa en yüksek prevalansa sahip.(thelancet.com, pmc.ncbi.nlm.nih.gov)
- DALY: 2019’da 41,5 milyon engellilik-ayarlı yaşam yılı; kardiyovasküler hastalıkla yarışır düzeyde küresel yük.(thelancet.com)
3 | Patofizyolojik Temeller
Nefron kaybı → hiperfiltrasyon & intraglomerüler hipertansiyon → skarlaşma döngüsü.
- Üremik toksinler: İleri glikasyon ürünleri, p-kresil sülfat.
- Sistemik sonuçlar: RAAS ve sempatik aktivasyon (hipertansiyon), EPO azalması (anemi), FGF-23 artışı (KBH-KMY), metabolik asidoz, kronik inflamasyon.
4 | Etiyoloji ve Risk Faktörleri
| Primer Neden | Yaklaşık Pay |
|---|---|
| Diyabetes mellitus (tip 2 > tip 1) | % 40 |
| Hipertansiyon | % 28 |
| Glomerülonefrit/ vaskülit | % 10 |
| Obezite, metabolik sendrom | artan |
| Kalıtsal (ADPKD, Alport) | % 2–3 |
| Ek riski belirleyenler: ≥ 60 yaş, Afrika/Hispanik/Asya köken, tütün, NSAİİ, düşük doğum ağırlığı. |
5 | Klinik Sunum ve Komplikasyonlar
Erken dönem asemptomatik; ilerledikçe yorgunluk, ödem, HTN, pruritus. Komplikasyon ekseni:
- KV hastalık (en sık ölüm nedeni)
- KBH-Mineral ve Kemik (sekonder hiperparatiroidi, fraktür)
- Anemi (EPO azlığı, demir eksikliği)
- Hiperkalemi
- Metabolik asidoz
6 | Tanı ve Evreleme
6.1 | Laboratuvar
- eGFR: CKD-EPI 2021 “ırksız” formül (kreatinin) veya kreatinin + cystatin C kombinasyonu, bias ve P30 doğruluğunu iyileştirir.(pmc.ncbi.nlm.nih.gov, sciencedirect.com)
- Albumin-kreatinin oranı (ACR): > 30 mg/g patolojik.
- Görüntüleme/biyopsi: etiyolojiye yönelik.
6.2 | CGA (Cause-GFR-Albuminüri) Matrisi
KDIGO 2024’e göre 5 GFR ve 3 albuminüri kategorisi, hücresel risk renkleriyle (yeşil → kırmızı) izlem sıklığına rehberlik eder.(kdigo.org, kdigo.org)
6.3 | Kronisite Kriteri
Anormal GFR veya albuminüri ≥ 3 ay kalıcı olmalıdır; aksi hâlde “akut/kısa süreli böbrek hasarı”dır.(kdigo.org)
7 | Tarama ve İzlem
- Yıllık: Diyabet, HTN, KV hastalık, obezite, aile öyküsü, ≥ 60 yaş.
- KDIGO risk-grid: düşük (yılda 1) – çok yüksek (aylık) laboratuvar.(kdigo.org)
- KFRE: 2-5 yıl terminal KBH riski; > %40/2 yıl ise RRT planı.(kdigo.org)
8 | Tedavi Prensipleri
8.1 | Yaşam Tarzı
Tuz < 5 g/gün, bitkisel protein ağırlıklı diyet, tütün bırakma, ≥ 150 dk/hafta egzersiz.
8.2 | Farmakoterapi
| Sınıf | Renal Son-Nokta Azalması | Başlama-Sürdürme Sınırı | Kanıt |
|---|---|---|---|
| ACEİ/ARB | % 20–30 | GFR düşüş ≤ %30, K⁺ < 5,5 | |
| SGLT2 İnh. (Dapa-, Empa-) | % 28–39 | eGFR ≥ 20, diyalize dek | DAPA-CKD, EMPA-KIDNEY (pmc.ncbi.nlm.nih.gov, pubmed.ncbi.nlm.nih.gov) |
| Finerenon (non-steroid MRA) | HR 0,82 | K⁺ < 5,5; GFR sınırı yok | FIDELIO-DKD (nejm.org, pubmed.ncbi.nlm.nih.gov) |
| GLP-1 RA (Semaglutid) | % 24 renal-KV risk | GFR sınırı yok | FLOW 2024 (nejm.org, nejm.org) |
8.3 | Hiperkalemi Yönetimi
- Sodyum zirkonyum siklosilikat (Lokelma®) – 2–48 saatte K⁺ düşürür; RAS/SGLT2/Finerenon devamını kolaylaştırır.(jacc.org, pubmed.ncbi.nlm.nih.gov)
- Sodyum polistiren sülfanat (Resonium®) – ekonomik; Gİ yan-etki riski.
8.4 | Metabolik Asidoz
HCO₃⁻ < 18 mmol/L ise sodyum bikarbonat ± diyet (meyve-sebze) ver; hedef 22–26 mmol/L.(nephjc.com)
8.5 | Anemi
- i.v. demir + ESA;
- HIF-PH inhibitörleri (Roxadustat) oral alternatif, Hb↑; uzun-dönem KV güvenliği araştırılıyor.(pubmed.ncbi.nlm.nih.gov, frontiersin.org)
9 | Renal Replasman Seçenekleri
- Hemodiyaliz / Periton diyalizi – GFR < 10 veya semptomatik üremi.
- Pre-emptif transplant – KFRE > %40/2 yıl veya GFR < 20.
- Ev hemodiyalizi & incremental PD modelleri kişiselleştirilmiş yaklaşımı güçlendirir.
10 | Dijital İzlem: Nieren.app
Avusturya menşeli uygulama; 2024 güncellemesiyle CKD-EPI (Cr ± Cys), CGA renkli grid, KFRE ve laboratuvar hatırlatıcılarını klinisyen ve hastaya sunar.(nieren.app, nieren.app)
11 | Gelecek Perspektifleri (2025 +)
- Endotelin A antagonistleri (Atrasentan) – A1/A2 seçici koruma.
- SGLT1/2 dupleks inhibitörleri – daha güçlü proteinüri reduksiyonu.
- Gen düzenleme (CRISPR-Cas9, ADPKD) ve organ-çip modelleri pre-klinik fazda.
- Yapay zeka destekli risk hesaplayıcılar (EHR entegre) kişi-bazlı prognoz sağlıyor.
Keşif
1 | Antik Dönem: Nil’in Kıyısından İlk Kayıtlara
- Ebers Papirüsü (MÖ ≈ 1550), “idrar tıkanıklığı” (urinary retention) ve “şişlik/dropsi” tedavileri içeren reçetelerle böbrek hastalığının en eski betimlemelerini sunar. Mısırlılar böbreği (ggt) simgesel bir organ olarak tanımış, işlevini tam kavrayamasalar da idrar yolları bozukluklarını kayda geçirmişlerdir.(pmc.ncbi.nlm.nih.gov, urologichistory.museum, pubmed.ncbi.nlm.nih.gov)
2 | Greko-Romen Tıp: Galen’in “Colatorium” Kuramı
- Galen (MS 129-210) böbreğin kanı “iki boşlukta” süzdüğünü, poröz bir ‘colatorium’ zarından idrarın geçtiğini ileri sürdü; hiperbolik açıklamalarına rağmen böbreğin filtrasyon işlevini ilk kez felsefi-anatomik düzlemde dillendirdi.(pubmed.ncbi.nlm.nih.gov)
3 | Orta Çağ İslam Dünyası: İbn Sînâ’nın Klinik Gözlemleri
- İbn Sînâ (Canon, 1025) idrar analizine dayalı böbrek hastalığı ayırıcı tanıları, ödem, oligüri, hematüri ve taş hastalığı için 65 bitkisel drogun ayrıntılı tarifini sundu; modern dip-stick testlerinin kavramsal öncüllerini tanımladı.(journals.lww.com, pubmed.ncbi.nlm.nih.gov)
4 | Rönesans ve Kimyasal Dönüşüm
- Paracelsus (1493-1541) idrarı “vücudun kimyasal aynası” ilan ederek Galen’in humoral teorisini reddetti; böbrek-kimya ilişkisinin temellerini attı.(researchgate.net)
5 | Patolojik Anatominin Doğuşu (17.–18. yy)
- Giovanni B. Morgagni (1761) otopsilerde atrofik böbrekle ödem ilişkisini göstererek “üremi” kavramının patolojik zeminini hazırladı.(ckdexplained.co.uk)
6 | 19. Yüzyıl: Bright’ın Devrimi
- Richard Bright (1827) “dropsi + albüminüri + böbrek lezyonu” triadıyla Bright Hastalığını tanımladı; idrarda kaynatma-koagülasyon testiyle proteinüriyi gösterdi ve kliniko-patolojik korelasyon çağını başlattı.
7 | Fizyolojik Çağ (1900-1950)
- Homer Smith inülin klirensi ile gerçek GFR’i ölçtü;
- Willem Kolff (1943) döner tamburlu yapay böbreği geliştirdi, diyalizde modern dönemi açtı.(pmc.ncbi.nlm.nih.gov)
8 | Kronik Diyaliz ve Transplantasyon (1950-1970)
| Yıl | Kilometre Taşı | Açıklama |
|---|---|---|
| 1954 | İlk başarılı canlı-verici transplant (Joseph Murray) | Tek yumurta ikizleri üzerinde → immün reddin aşılabilirliği kanıtlandı.(pmc.ncbi.nlm.nih.gov) |
| 1960 | Scribner Şantı | Arter-venöz Teflon şunt → ev-hemodiyalizi ve kronik RRT’yi mümkün kıldı.(pmc.ncbi.nlm.nih.gov) |
9 | Modern Kılavuzlar ve eGFR Dönemi
- 1976 Cockcroft-Gault, 1999 MDRD, 2009/2021 CKD-EPI formülleriyle kreatinine dayalı GFR tahmini evrim geçirdi; 2021 güncellemesi ırksız denklemle önyargıyı azalttı.(ucl.ac.uk)
- K/DOQI 2002 ve KDIGO 2012/2024-taslak evreleme şemaları, CGA matrisi (etiyoloji-GFR-albuminüri) ve KFRE risk skoru ile bireyselleştirilmiş izlem dönemini başlattı.(kidney.org)
10 | Kültürel ve Biyografik Yansımalar
| Kişi/Eser | Tarihsel Not | Gerçek / Edebî Ayrıntı |
|---|---|---|
| Benjamin Franklin | 1785 | “Gout and the Stone” mektuplarında tekrarlayan böbrek taşı sancılarını mizahi dille anlatır; taş hastalığına mucitçe kateter tasarımıyla yanıt arar.(hekint.org) |
| Napoléon Bonaparte | 1812–1821 | Güncel analitik yorumlar, tekrarlayan idrar yolu enfeksiyonları/üreter darlığı ve muhtemel böbrek yetmezliğinin ölümde rol oynadığını savunur; arsenik zehirlenmesi teorisine alternatif oluşturur.(historynewsnetwork.org, wellmanclinic.org) |
| George Eliot – Middlemarch | 1871-72 | Edward Casaubon kalp krizi geçirerek ölür; romandaki ölüm böbrek kaynaklı değildir – 19. yy tıbbında kardiyak ve renal yetersizlik kavramlarının sıklıkla iç içe geçtiğine dair edebî bir örnek.(britannica.com, newcriterion.com) |
| Thomas Mann – Der Zauberberg | 1924 | Hans Castorp’un sanatoryum öyküsü tüberkülozu merkez alır; dolaylı olarak kronik hastalık-öz kimlik temasını işler fakat KBH anlatısı içermez.(laphamsquarterly.org, ft.com) |
Akademik Dipnot – Edebiyatta böbrek hastalığı temasına daha doğrudan atıf için Tolstoy’un İvan İlyiç’in Ölümü (üremik semptomlarla ölüm) veya Balzac’ın “Le médecin de campagne” eserlerinde “dropsi” anlatıları incelenebilir.
11 | 21. Yüzyıl ve Ötesi
- Küresel Prevalans artışı % 33 (1990-2017); Hindistan ve Çin toplam yükün üçte birini taşıyor.(nature.com)
- Diyalizde ev-modaliteler, robotik böbrek biyopsisi, CRISPR-ADPKD denemeleri ve yapay zeka-destekli eGFR/kart risk tahmincileri aktif araştırma konuları.
- Akıllı telefon uygulamaları (örn. Nieren.app) CGA, KFRE ve ilaç etkileşimi uyarılarını anlık sunarak “dijital nefroloji” kavramını gündeme getirdi.
İleri Okuma
- Shafi, T., & Coresh, J. (2018). Chronic Kidney Disease: Definition, Epidemiology, Cost, and Outcomes. In: Chronic Kidney Disease, Dialysis, and Transplantation: A Companion to Brenner & Rector’s The Kidney (pp. 2–22.e3). Elsevier. https://doi.org/10.1016/B978-0-323-52978-5.00001-X
- National Institute for Health and Care Excellence (NICE). (2021, updated 2024). Chronic Kidney Disease in Adults: Diagnosis and Management (NG203). NICE Guidelines. Retrieved from https://www.nice.org.uk/guidance/ng203
- National Kidney Foundation. (2000). Chronic Renal Failure. American Journal of Kidney Diseases, 35(Suppl 2), S1–S140.
- KDIGO. (2024). KDIGO 2024 Clinical Practice Guideline for the Evaluation and Management of Chronic Kidney Disease (Draft). Kidney Disease: Improving Global Outcomes. https://kdigo.org
- Heerspink, H. J. L., Stefánsson, B. V., Correa-Rotter, R., Chertow, G. M., Greene, T., Hou, F. F., … & Packham, D. (2020). Dapagliflozin in Patients with Chronic Kidney Disease. New England Journal of Medicine, 383(15), 1436–1446. https://doi.org/10.1056/NEJMoa2024816
- The EMPA-KIDNEY Collaborative Group. (2022). Empagliflozin in Patients with Chronic Kidney Disease. New England Journal of Medicine, 386(18), 1737–1748. https://doi.org/10.1056/NEJMoa2204233
- Bakris, G. L., Agarwal, R., Anker, S. D., Pitt, B., Ruilope, L. M., Rossing, P., … & Filippatos, G. (2020). Effect of Finerenone on Chronic Kidney Disease Outcomes in Type 2 Diabetes. New England Journal of Medicine, 383(23), 2219–2229. https://doi.org/10.1056/NEJMoa2025845
- Mann, J. F. E., Mosenzon, O., Lindberg, B. A., Buse, J. B., De Zeeuw, D., Vilsbøll, T., … & Cherney, D. Z. I. (2024). Effects of Semaglutide on Chronic Kidney Disease in Patients with Type 2 Diabetes. New England Journal of Medicine, 390(12), 1234–1245. https://doi.org/10.1056/NEJMoa2403347
- Inker, L. A., Eneanya, N. D., Coresh, J., Tighiouart, H., Wang, D., Sang, Y., … & Levey, A. S. (2021). New Creatinine- and Cystatin C–Based Equations to Estimate GFR without Race. New England Journal of Medicine, 385(19), 1737–1749. https://doi.org/10.1056/NEJMoa2102953
- Delgado, C., Baweja, M., Crews, D. C., Eneanya, N. D., Gadegbeku, C. A., Inker, L. A., … & Powe, N. R. (2021). A Unifying Approach for GFR Estimation: Recommendations of the NKF-ASN Task Force on Reassessing the Inclusion of Race in Diagnosing Kidney Disease. American Journal of Kidney Diseases, 78(1), 103–115. https://doi.org/10.1053/j.ajkd.2021.03.010
Yorum yazabilmek için oturum açmalısınız.