“El-ek tabakası” olarak bilinen yapı, anatomi literatüründe Lamina cribrosa ossis ethmoidalis olarak adlandırılır. Bu terim, etimolojik ve yapısal olarak birkaç anatomik bileşeni içinde barındırır.
1. Terminolojik ve Etimolojik Açılım
Latince “lamina”, ince bir “tabaka”, “levha” ya da “plaka” anlamına gelir. Anatomide genellikle düz veya hafif kavisli, ince bir kemik yapıyı tarif eder. Bu bağlamda lamina cribrosa, delikli bir kemik levha anlamına gelir.
Latince “cribrum” kelimesi “elek” demektir; buradan türeyen cribrosus sıfatı “elek gibi delikli” anlamını taşır. Lamina cribrosa, adını bu elek benzeri, çok sayıda küçük deliğe sahip yapısından alır. Bu delikler, olfaktör (koku) sinir liflerinin burun boşluğundan kranial boşluğa geçişine izin verir.
“Ossis” Latince’de “kemik” anlamındaki “os” kelimesinin genitif (iyelik) hâlidir; yani “kemik(lerin)” şeklinde çevrilebilir. Burada “ossis ethmoidalis” ifadesi, “ethmoid kemiğine ait” anlamını taşır.
“Ethmoid” kelimesi, Grekçe “ēthmos” (ἠθμός = elek) ve Latince son ek “-oid” (-eidos = benzerlik) kökenlidir. Dolayısıyla os ethmoidale, “eleğe benzeyen kemik” olarak tercüme edilebilir. Bu adlandırma, kemiğin karakteristik perforasyonlu (delikli) yapısına atıfla yapılmıştır.
2. Anatomik Konum ve Yapı
Os ethmoidale, viscerocranium’un (yüz iskeletinin) bir parçası olan ve kafatası tabanının ön kısmında yer alan bir kemiktir. Bu kemiğin en karakteristik bölümlerinden biri olan lamina cribrosa, os ethmoidalenin üst yüzeyinde yer alır ve anatomik olarak şunlarla ilişkili bir pozisyondadır:
- Üstte: Anterior kranial fossaya açılır (beyinle ilişkili).
- Altta: Burun boşluğunun üst kısmını sınırlar.
- Yanlarda: Os frontale (alın kemiği) ile eklemleşir.
- Ortada: Crista galli adlı bir kemik çıkıntı yer alır. Bu yapı, falx cerebri’nin tutunma noktasıdır.
3. Lamina Cribrosa’nın Fonksiyonel Özellikleri
Lamina cribrosa, fonksiyonel olarak nervi olfactorii (I. kranial sinir = koku sinirleri) için geçit sağlayan deliklere sahiptir. Bu yapı sayesinde:
- Burun mukozasında yer alan koku reseptörlerinden çıkan aksonlar,
- Lamina cribrosa üzerindeki çok sayıdaki foramina (delik) yoluyla geçerek,
- Anterior kranial fossada yer alan bulbus olfactorius’a ulaşır.
Bu bağlantı sayesinde kokusal uyaranlar sinirsel impulslara çevrilir ve kortikal koku merkezlerine (piriform korteks, amigdala, entorhinal korteks) iletilir.
4. Klinik Önemi
Lamina cribrosa, çok ince ve kırılgan bir yapıdır. Bu nedenle bazı klinik durumlarda özel önem taşır:
- Travmatik rinoliköre: Kafatası travmaları sonucu lamina cribrosa kırıldığında beyin omurilik sıvısı (BOS) burun yoluyla dışarı sızabilir.
- Olfaktör sinir hasarı: Travma veya cerrahi müdahaleler sonrası bu delikler zarar görürse anosmi (koku alma kaybı) oluşabilir.
- Enfeksiyon geçişi: Bakteriyel menenjit gibi bazı durumlarda enfeksiyon, burun boşluğundan lamina cribrosa yoluyla santral sinir sistemine ulaşabilir.
5. Mikroskopik ve Embriyolojik Bakış
Embriyolojik olarak os ethmoidale, kartilajinöz nörokranyumdan gelişir. Lamina cribrosa, koku sinirlerinin geçtiği bu delikleri içerecek şekilde farklılaşır. Mikroskobik düzeyde bu yapı trabeküler kemik yapısından oluşmuştur; içindeki foramineler sinir geçişleri için özelleşmiştir.
6. İlişkili Yapılar
- Crista galli: Lamina cribrosa’nın ortasında yer alan dikey çıkıntıdır. Dura mater’in falx cerebri bölgesi buraya tutunur.
- Fovea ethmoidalis: Lateraldeki orbital plaka ile devamlılık gösterir.
- Canalis olfactorius: Kimi kaynaklarda olfaktör sinirlerin oluşturduğu foramenlerin genel adı olarak da geçer.
Keşif
1. Antik Dönem ve Erken Tanımlar
Hipokrates (MÖ 5. yüzyıl) ve Galen (MS 2. yüzyıl):
Bu dönemlerde insan diseksiyonu sınırlı olduğundan, os ethmoidale veya lamina cribrosa doğrudan tanımlanmaz. Ancak kafa tabanında “delikli kemik” yapılar olduğu anlaşılmıştır. Galen, özellikle burun ve beyin ilişkisine dikkat çekmiştir; koku duyusunun beyinden çıktığını savunmuş, ancak anatomik detayları modern anlamda doğru tanımlayamamıştır.
2. Rönesans Dönemi: Diseksiyonun Altın Çağı
Andreas Vesalius (1514–1564):
Modern insan anatomisinin kurucusu sayılan Vesalius, 1543 tarihli başyapıtı De humani corporis fabrica adlı eserinde os ethmoidale’yi detaylı olarak tanımlar. Vesalius, bu kemiğin kafatası tabanında yer alan ve burunla ilişkili olan kısmını açıkça gösterir. Bu yapıdan geçen sinirlerin (olfaktör sinirler) kokuya aracılık ettiğini belirtir.
Lamina cribrosa terimi açıkça geçmese de bu yapıya karşılık gelen anatomik bölge ilk defa sistematik olarak tanımlanmıştır.
3. 17. ve 18. Yüzyıllar: Terminolojinin Kurumsallaşması
Thomas Willis (1621–1675):
Nöroanatomide çığır açan Willis, olfaktör yolların anatomisini detaylandırır ve koku sinirlerinin kafatasına nasıl girdiğini tarif eder. Lamina cribrosa’nın işlevsel önemini ilk kez açıklayanlar arasında yer alır. Koku duyusu bozukluklarını da bu yapı üzerinden ilişkilendirir.
Nomina Anatomica’nın ilk versiyonları (19. yüzyıl başı):
Bu yapıya sistematik bir ad verilir: Lamina cribrosa ossis ethmoidalis. Terminoloji Latince sistemde resmileşir.
4. 19. Yüzyıl: Klinikle Bağlantı ve Mikroskobik Gelişmeler
Rudolf Virchow ve diğer mikroskopistler:
Mikroskobik kemik yapıları inceleyen çalışmalar, lamina cribrosa’daki foraminaların (deliklerin) sinirsel iletimdeki rolünü daha açık biçimde ortaya koyar. Histolojik boyamalarla sinir geçiş yolları netleştirilir.
İleri Okuma
- Vesalius, A. (1543). De humani corporis fabrica libri septem. Basel: Oporinus.
- Willis, T. (1664). Cerebri Anatome: Cui accessit Nervorum descriptio et usus. London.
- Henle, J. (1855). Handbuch der systematischen Anatomie des Menschen. Leipzig: Vieweg.
- His, W. (1895). Anatomie menschlicher Embryonen. Leipzig.
- Gray, H. (1918). Anatomy of the Human Body. Lea & Febiger.
- Netter, F. H. (1989). Atlas of Human Anatomy. CIBA.
- Federative Committee on Anatomical Terminology. (1998). Terminologia Anatomica. Thieme.
- Moore, K. L., & Dalley, A. F. (2005). Clinically Oriented Anatomy. Lippincott Williams & Wilkins.
- Standring, S. (Ed.). (2015). Gray’s Anatomy: The Anatomical Basis of Clinical Practice (41st ed.). Elsevier.
- Sinnatamby, C. S. (2017). Last’s Anatomy: Regional and Applied (13th ed.). Elsevier.
- Drake, R. L., Vogl, A. W., & Mitchell, A. W. M. (2019). Gray’s Anatomy for Students (4th ed.). Elsevier.
