Mobilat merhemi

Sazlıkların üstünden sabah sisi kalkarken, Oxfordshire’da bir rahip 1763’te avuçlarına aldığı acı söğüt kabuğunu tartar; bataklığın nemi gibi inatçı bir ağrıyı söndürdüğünü fark eder. Bu küçük sahne—Edward Stone’un Kraliyet Cemiyeti’ne yazdığı mektupla kayıt düşülen an—modern salisilat hikâyesinin dramatik açılış perdesidir. O mektuptan bugünün Mobilat gibi topikal salisilik asit merhemlerine uzanan çizgi, hem laboratuvar merakının hem de klinik zorunlulukların iç içe ördüğü iki asırlık bir serüvendir.

I. Antik Yankılar: Bittersi Bir İpucu

Hikâye çok daha eski: Hippokrates geleneğinde ağrı ve ateş için Söğüt (Salix) kabuğu; Dioskorides ve Plinius’ta benzer tarifler. Bittersi tada eşlik eden analjezi, yüzyıllar boyunca halk hekimliğinde bir “gizli reçete” olarak dolaşır; fakat etkin bileşenin bilimi henüz doğmamıştır.

II. 1763—Bir Rahibin Mektubu: Gözlemden İddia Doğar

Edward Stone, bataklık bölgelerde yetişen söğütün “soğuk ve nemle gelen” ateşlere iyi geldiğini not eder. Taşralı bir gözlemin, imparatorluk biliminin kalbine—Royal Society—uğurlandığı bu mektup, “acı kabuk→analjezi” hattını resmi tarihe kazır. Henüz salisin, salisilik asit ya da prostaglandin yok; sadece iyi yazılmış bir klinik anekdot ve kuvvetli bir hipotez vardır.

III. 1828–1838—Paris ve Pisa Laboratuvarları: Molekülün İsmi Konur

Yüzyıl dönümünde cam balonların içinde sahne değişir. Henri Leroux (1828), söğütten salisini izole eder; beyaz, kristal, acı bir glikozittir bu. Ardından Raffaele Piria (1838), salisini kimyasal olarak hidroliz eder; şeker kısmını ayırır ve salisilik asidi elde eder. Bittersi tadın ardındaki farmakolojik gölge nihayet kimyasal kimliğine kavuşur: o artık bir isim ve bir yapıdır.

IV. 1859–1860—Marburg: Endüstriyel Kimyanın Doğuşu

Laboratuvar sahnesi şimdi daha metallik, daha sistematik: Hermann Kolbe (ve öğrencisi R. Schmitt) karbon dioksitten başlayarak salisilik asidin sentetik yolunu kurar (Kolbe–Schmitt). Doğanın verdiğini endüstri yineler; bitkiden kazanılan ipucu, fabrikada çoğaltılır. Bu, salisilatların eczane raflarında tutarlı saflık ve tedarikle yer bulabilmesinin dönüm noktasıdır.

V. 1870’ler—Klinikte İlk Büyük Sınav: Romatizmal Ateş

Thomas Maclagan (1876), romatizmal ateşte salisin/salisilat kullanımıyla dikkat çeken sonuçlar bildirir. Ağrı ve inflamasyonun “ateşini” alan bu molekül, kliniklerin diline girer. Artık salisilatlar yalnızca bir botanik merak değil, rıza gören bir tedavi seçeneğidir.

VI. 1897–1899—Wuppertal/Leverkusen: Asetilleme ve “Aspirin”

Felix Hoffmann’ın 1897’de laboratuvarda asetilsalisilik asidi (ASA) pürüzsüz bir kristal halinde tekrarlaması; Bayer’in 1899’da Aspirin adıyla pazara çıkışı… “Spir-” hecesi, Spiraea (Filipendula ulmaria)’dan (çayır kraliçesi) gelir; kimya, etimolojiyle kol kola yürür. Sistemik salisilatlar, modern analjezi ve antiinflamasyonun standart taşıyıcıları hâline gelir.

VII. 19. Yüzyıl Sonu–20. Yüzyıl Başında Dermatoloji: Keratoliz Sanatı

Dermatolojide P. G. Unna ve çağdaşları, salisilik asidin keratolitik gücünü klinik dile çevirir: hiperkeratozlar, nasırlar, pullanmalar… Salisilik asit stratum korneumu inceltir, penetrasyonu artırır, lokal inflamatuar döngüyü yatıştırır. Bu dönem, topikal salisilatların ayrı bir hikâye çizgisi kazanmasının başlangıcıdır.

VIII. 1971—Londra: Mekanizmanın Perdesi Açılır

John R. Vane, salisilatların prostaglandin biyosentezini inhibe ettiğini gösterir; ağrı ve inflamasyon biyokimyası bir anda berraklaşır. Klinik gözlemle kimyasal yapı arasındaki asma köprü tamamlanır: COX inhibisyonu artık bir varsayım değil, mekanistik bir açıklamadır.

IX. 20. Yüzyılın Son Çeyreği—Formülasyon Bilimi ve Topikal Çağ

Emülsiyon bazları, deri bariyeri üzerinden taşıma stratejileri, oklüzyonun dikkatle ayarlanması, yardımcı maddelerin tahammül profilleri… Farmasötik teknoloji, topikal salisilatları daha hedefli, daha öngörülebilir ve hasta-dostu hâle getirir. Bu çizginin sonunda, Mobilat gibi salisilik asit içeren topikal preparatlar, lokal inflamasyon–ağrı–ödem üçlüsüne odaklanan çağdaş klinik yaklaşımın rafine ürünleri olarak belirir.

1. Stone E. (1763). An Account of the Success of the Bark of the Willow in the Cure of Agues. Philosophical Transactions of the Royal Society of London, 53:195–200. doi:10.1098/rstl.1763.0033.
2. Leroux P.-J. (1830). Mémoire relatif à l’analyse de l’écorce de saule et à la découverte d’un principe immédiat propre à remplacer le sulfate de quinine. Journal de chimie médicale, de pharmacie et de toxicologie.
3. Piria R. (1838). Sur de nouveaux produits extraits de la salicine. Comptes rendus de l’Académie des sciences, 6:620–624.
4. Kolbe H. (1860). Ueber Synthese der Salicylsäure. Annalen der Chemie und Pharmacie, 113(1):125–127. doi:10.1002/jlac.18601130120.
5. Schmitt R. (1885). Beitrag zur Kenntniss der Kolbe’schen Salicylsäure-Synthese. Journal für Praktische Chemie, 31(1):397–411. doi:10.1002/prac.18850310130.
6. Maclagan T. J. (1876). The Treatment of Acute Rheumatism by Salicin. The Lancet, 1:383–384.
7. Vane J. R. (1971). Inhibition of Prostaglandin Synthesis as a Mechanism of Action for Aspirin-like Drugs. Nature New Biology, 231:232–235. doi:10.1038/newbio231232a0.
8. Sneader W. (2000). The Discovery of Aspirin: A Reappraisal. BMJ, 321(7276):1591–1594. doi:10.1136/bmj.321.7276.1591.
9. Pierpoint W. S. (1997). Edward Stone (1702–1768) and Edmund Stone (1700–1768): Confused Identities Resolved. Notes and Records of the Royal Society of London, 51:211–217. doi:10.1098/rsnr.1997.0018.
10. Wood J. N. (2015). From Plant Extract to Molecular Panacea: A Commentary on Stone (1763) ‘An Account of the Success of the Bark of the Willow…’. Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences, 370(1666):20140317. doi:10.1098/rstb.2014.0317.
11. Arif T. (2015). Salicylic Acid as a Peeling Agent: A Comprehensive Review. Clinical, Cosmetic and Investigational Dermatology, 8:39–55. doi:10.2147/CCID.S84765.
12. Borelli C., Ursin F., Steger F. (2020). The Rise of Chemical Peeling in 19th-Century European Dermatology: Emergence of Agents, Formulations and Treatments. Journal of the European Academy of Dermatology and Venereology, 34(9):1890–1899. doi:10.1111/jdv.16307.
13. Madan R. K., Levitt J. (2014). A Review of Toxicity from Topical Salicylic Acid Preparations. Journal of the American Academy of Dermatology, 70(4):788–792. doi:10.1016/j.jaad.2013.12.005.
14. Loden M., Andersson A. C., Lindberg M. (1999). Percutaneous Absorption of Salicylic Acid in Man After Topical Administration of Three Different Formulations. Dermatology, 198(1):44–51.
15. Marson P. (2006). The Italian Contributions to the History of Salicylates. Reumatismo, 58(1):66–76.