“Plazmaferez” teriminin kökleri Yunanca ve Latince’ye dayanmaktadır ve aşağıdaki gibi ayrıştırılabilir:
- Plazma: Yunanca plásma (πλάσμα) kelimesinden türetilmiştir, “şekillendirilmiş” veya “kalıplanmış” anlamına gelir ve kanın hücreleri ve çözünmüş maddeleri taşıyan sıvı kısmına atıfta bulunur.
- Aferez: Yunanca aphairesis (ἀφαίρεσις) kelimesinden gelir ve “uzaklaştırma” anlamına gelir. Bu sözcük apo- (ἀπό, “dan”) ve haireo (αἱρέω, “almak”) sözcüklerinin birleşimidir.
Dolayısıyla, “plazmaferez” kelimenin tam anlamıyla “plazmanın alınması” anlamına gelir. Bu terim, plazmanın kandan ayrıldığı ve vücuda geri verilmeden önce ya tedavi edildiği ya da başka sıvılarla değiştirildiği tıbbi prosedürü tanımlamaktadır. İlk olarak 20. yüzyılın başlarında terapötik kan tedavileri bağlamında bir kavram olarak ortaya çıkmıştır.
Plazmaferez, terapötik plazma değişimi (TPE) olarak da bilinir, kanın bir hastadan alındığı, bileşenlerine (plazma ve kan hücreleri) ayrıldığı ve daha sonra plazma değiştirildikten veya işlendikten sonra vücuda yeniden verildiği tıbbi bir işlemdir. İşlem genellikle plazmadan hastalığa neden olan maddeleri çıkarmak veya hastaya sağlıklı plazma veya plazma bileşenleri sağlamak için kullanılır.
Plazmaferezdeki Temel Adımlar
- Kan Toplama: Kan, hastadan merkezi bir hat veya periferik ven yoluyla alınır.
- Ayırma: Kan, plazmayı kan hücrelerinden ayıran bir makineden geçirilir.
- Plazmanın Çıkarılması veya İşlenmesi: Plazma ya atılır ve bir ikame ile değiştirilir (örn. tuzlu su, albümin veya donör plazması) veya zararlı maddeleri çıkarmak için işlenir ve hastaya geri verilir.
- Reinfüzyon: Tedavi edilen veya değiştirilen plazma ve kan hücreleri birleştirilir ve hastaya tekrar infüze edilir.
Klinik Uygulamalar
Plazmaferez, aşağıdakiler de dahil olmak üzere çeşitli tıbbi durumlarda kullanılır:
- Otoimmün hastalıklar: Otoantikorların veya bağışıklık komplekslerinin çıkarıldığı Guillain-Barré sendromu, miyastenia gravis ve multipl skleroz gibi durumlar.
- Hematolojik bozukluklar: Trombotik trombositopenik purpura (TTP) gibi.
- Nörolojik durumlar: Kronik inflamatuar demiyelinizan polinöropati (CIDP) gibi.
- Böbrek hastalıkları: Goodpasture sendromu veya belirli tipte hızla ilerleyen glomerülonefrit gibi.
- Metabolik bozukluklar: Hiperviskozite sendromu gibi anormal proteinlerin çıkarılması.
Etki Mekanizması
Plazmaferezin terapötik etkisi, plazmada bulunan patojenik maddelerin uzaklaştırılması yoluyla gerçekleşir. Bunlara şunlar dahildir:
- Otoantikorlar
- Bağışıklık kompleksleri
- Paraproteinler
- Belirli metabolik veya zehirlenme koşullarında lipitler veya toksinler
Riskler ve Hususlar
Genel olarak güvenli olmakla birlikte, plazmaferez aşağıdakiler dahil olmak üzere potansiyel riskler taşır:
- Replasman sıvılarına karşı alerjik reaksiyonlar
- Santral hat yerleştirmesinden kaynaklanan enfeksiyon riski
- Elektrolit dengesizlikleri
- Pıhtılaşma faktörlerinin tükenmesi nedeniyle kanama
Keşif
Plazmaferez veya terapötik plazma değişimi (TPE) için kilometre taşları, klinik bir prosedür olarak gelişimi ve çeşitli hastalıklardaki uygulamaları ile bağlantılıdır.
- 1914: Plazmaferez kavramı ilk olarak, hayvanlarda kanın ekstrakorporeal dolaşımı için bir aparat geliştiren ve plazma ayırma tekniklerinin temelini atan Abel, Rowntree ve Turner tarafından tanımlanmıştır.
- 1944: “Plazmaferez” terimi Edwin Cohn tarafından plazmayı kan bileşenlerinden ayırmak için kullanılan bir işlemi tanımlamak için ortaya atılmıştır.
- 1959: Plazmaferez ilk olarak Waldenström makroglobulinemisini tedavi etmek için fazla plazma proteinlerini uzaklaştırarak terapötik olarak kullanılmıştır.
- 1970’ler: Santrifüj ve membran filtrasyon teknolojilerini bir araya getiren modern plazmaferez makineleri kullanıma sunuldu ve prosedür yaygın klinik kullanım için daha verimli ve daha güvenli hale geldi.
- 1975: Amerikan Aferez Derneği (ASFA) kuruldu ve aferez tekniklerine ilişkin araştırmaları standartlaştırdı ve teşvik etti.
Kilit Klinik Gelişmeler
- 1978: Plazmaferez, trombotik trombositopenik purpura (TTP) için bir tedavi olarak kabul edildi ve sağkalım oranlarını önemli ölçüde artırdı.
- 1980’ler: Guillain-Barré sendromu ve myastenia gravis gibi otoimmün hastalıklarda plazmaferez uygulamalarının etkinliğini gösteren klinik çalışmalara dayalı olarak genişlemesi.
- 1993: ASFA tarafından otoimmün ve hematolojik hastalıkların tedavisinde plazmaferez kullanımı için özel kılavuzların tanıtılması.
- 2000’ler: Teknolojik gelişmeler plazmaferez makinelerinin verimliliğini, taşınabilirliğini ve güvenliğini artırarak tedaviyi küresel olarak daha erişilebilir hale getirdi.
- 2010: Plazmaferez, Alzheimer hastalığı ve amiloidozda patojenik proteinlerin uzaklaştırılması gibi yeni ortaya çıkan hastalıklar için araştırıldı.
- 2020: Şiddetli COVID-19 vakalarında hiperenflamatuar durumları yönetmek için plazmaferez kullanımı araştırılmıştır.
Gelecekteki Yönelimler
- Biyoteknolojik Entegrasyon: Faydalı plazma bileşenlerini korurken spesifik patojenik moleküllerin uzaklaştırılmasında gelişmiş hassasiyet.
- Nanoteknoloji: Plazma ayrımını iyileştirmek ve hastalığa neden olan ajanların hedefli olarak uzaklaştırılmasını sağlamak için nano ölçekli filtrelerin geliştirilmesi.
- Genişletilmiş Klinik Araştırmalar: Nörodejeneratif hastalıkların ve diğer kronik durumların tedavisinde yeni uygulamalar araştırılmaktadır.
İleri Okuma
- Abel, J.J., Rowntree, L.G., Turner, B.B. (1914). “On the removal of diffusible substances from the circulating blood by means of dialysis.” Transactions of the Association of American Physicians, 29, 51–54.
- Janeway, C.A., Bennett, J.C., Beeson, P.B. (1960). “Plasma removal in Waldenström’s macroglobulinemia.” The New England Journal of Medicine, 262(2), 78–83.
- Bukowski, R.M., McCarthy, L.J., Knapp, K. (1978). “Plasmapheresis in thrombotic thrombocytopenic purpura.” JAMA, 240(20), 2280–2283.
- Snyder, H.W., Balint, J.P. (1993). “Therapeutic plasmapheresis: Indications and rationale.” Mayo Clinic Proceedings, 68(1), 68–75.
- Kaplan, A.A. (1996). “Therapeutic plasma exchange: Core principles and application to autoimmune diseases.” Journal of Clinical Apheresis, 11(2), 96–103.
- Winters, J.L., Brown, D., Hazard, E. (2007). “Plasma exchange: Concepts, mechanisms, and an overview of the American Society for Apheresis guidelines.” Journal of Clinical Apheresis, 22(3), 121–131.
- Padmanabhan, A., Connelly-Smith, L., Aqui, N., et al. (2019). “Guidelines on the use of therapeutic apheresis in clinical practice—Evidence-based approach from the Writing Committee of the American Society for Apheresis: The Eighth Special Issue.” Journal of Clinical Apheresis, 34(3), 171–354.
- Faqihi, F., Alharthy, A., Memish, Z.A., et al. (2021). “Therapeutic plasma exchange in patients with life-threatening COVID-19: A randomized control trial.” International Journal of Antimicrobial Agents, 57(2), 106261.
