Şarap taşı

1. Etimolojik Kökeni

“Tartar kreması” terimi, potasyum bitartrat olarak da bilinen kristalin asit potasyum tartrattan türemiştir.
Üzüm suyunun şaraba fermantasyonu sırasında doğal olarak oluşan bu madde, şarap fıçılarında bulunan tortulara atıfta bulunan Ortaçağ Latincesi “tartarum”dan türeyen “tartar” kelimesini yansıtır.
“Tartar” kelimesinin kökeni, Latince “tartarus” ve bu kelimenin de kaynağı olan Yunanca “tartaros” kelimelerine dayandırılır; Yunanca’da “tartaros” yeraltı dünyası ya da cehennem anlamına gelir.
Şarap taşlarının (tartar kristalleri), fıçılarda biriken kalıntılara benzerliği nedeniyle bu isim verilmiştir.

2. Kimyasal Bileşim

Tartar kreması, kimyasal olarak potasyum bitartrat (KC₄H₅O₆) formülüne sahiptir.
Üzüm suyunun şaraba fermantasyonu sırasında kristal yapıda oluşur.
Suda kısmen çözünür ve hafif asidik bir yapıya sahiptir.

3. Kullanım Alanları

a) Mutfak Uygulamaları

Yumurta akının çırpılırken stabilize edilmesini sağlar ve hacmini artırır.
Şekerin kristalleşmesini önleyerek şekerlemelerde ve şuruplarda pürüzsüz doku elde edilmesine yardımcı olur.
Kabartma tozu ile birleştirildiğinde asidik ajan görevi görerek kabartıcı etki oluşturur ve hamurun hacmini artırır.

b) Evde Kullanım Alanları

Temizlik solüsyonlarında ve metal cilalarında leke çıkartıcı ve parlatıcı olarak kullanılır.
Bakır ve pirinç kapların parlatılmasında etkilidir.

c) Tıbbi ve Sağlık Alanında Kullanım

Günümüzde yaygın olmasa da, tarihsel olarak idrar söktürücü ve müshil olarak kullanılmıştır.
Nadir de olsa bazı geleneksel tıbbi tariflerde yer almaktadır.

4. Akademik Referanslar

Keşif

Antik Dönemlerde Keşif ve İlk Kullanımlar

Tartar kreması, yani potasyum bitartrat, insanlık tarihi boyunca özellikle şarap üreticileri tarafından şarap fıçılarında kristalleşen doğal bir tortu olarak erken dönemde fark edilmiştir.
Eski Mısır, Yunan ve Roma uygarlıklarında şarap üretiminin yaygınlığı sayesinde, tartar kristalleri bu kültürlerde çeşitli amaçlarla toplanmış ve kullanılmıştır.
Antik Yunanlılar (MÖ 5. yüzyıl) ve Romalılar (MS 1. yüzyıl), tartar kristallerini hem mutfakta hem de tıbbi uygulamalarda değerlendirmiştir.
- Pliny the Elder, Naturalis Historia adlı eserinde “vinum” (şarap) fıçılarında oluşan bu tortunun hem gıda katkısı hem de sindirim sorunlarının tedavisinde kullanıldığını belirtmiştir.
Bu dönemde tartar kremasının sindirimi kolaylaştırıcı, idrar söktürücü ve bazı mide rahatsızlıklarını hafifletici etkilerinden söz edilmiştir.

Ortaçağ Dönemi (5. – 15. yüzyıl): Simya ve Tıp

Tartar kreması, simyacılar ve hekimler tarafından tıbbi ilaçların hazırlanmasında ve farklı kimyasal reaksiyonlarda kullanılmaya başlanmıştır.
Ortaçağ Avrupa’sında tartar, “cremor tartari” adıyla anılmaya başlanmış ve medikal reçetelerde yer almıştır.
Simyacılar, tartarın arındırıcı özelliklerinden faydalanarak onu hem fiziksel hem de ruhsal temizliğin bir aracı olarak kabul etmiştir.
Bu dönemde Arap hekimlerinin eserlerinde de tartarın çeşitli hastalıklara karşı kullanıldığı belirtilmiştir.

Erken Modern Dönem (16. – 18. yüzyıl): Mutfakta Genişleme

Rönesans ile birlikte mutfak sanatlarında yenilikler ortaya çıkmış, tartar kreması özellikle Avrupa mutfağında kabartıcı özellikleri nedeniyle popülerleşmiştir.
17. ve 18. yüzyıllarda Fransız ve İtalyan mutfaklarında tartar kreması yumurta akı çırpmada, şekerlemelerde ve hamur işlerinde kullanılmaya başlanmıştır.
Aynı dönemde tartar kremasının temizlik ve metal cilalama gibi ev içi kullanım alanları da yaygınlaşmıştır.

19. Yüzyıl: Bilimsel Analiz ve Justus von Liebig’in Katkıları

19. yüzyılda kimyanın bilimsel bir disiplin olarak gelişmesiyle birlikte tartar kremasının kimyasal bileşimi ilk defa detaylı şekilde analiz edilmiştir.
Alman kimyager Justus von Liebig (1803-1873), 1847’de tartar kremasının kimyasal özelliklerini ve potansiyel kullanım alanlarını derinlemesine incelemiştir.
- Liebig’in bu alandaki çalışmaları, tartar kremasının sadece mutfakta değil, aynı zamanda endüstriyel ve tıbbi alanlarda da daha güvenilir ve etkin kullanılmasını sağlamıştır.

Modern Bilimsel Dönem (20. yüzyıl – Günümüz)

20. yüzyıldan itibaren potasyum bitartratın üretimi, saflığı ve kullanım alanları daha bilimsel yöntemlerle değerlendirilmiştir.
Modern gıda bilimi ve endüstriyel kimya sayesinde, tartar kremasının çeşitli katkı maddesi olarak standardize edilmesi ve farklı sektörlerde kullanımı artmıştır.
Günümüzde tartar kreması, fırıncılıkta kabartıcı ajan, ev temizlik ürünlerinde leke çıkarıcı ve metal cilası, ayrıca bazı farmasötik formüllerde yardımcı madde olarak yer almaktadır.

Keşif

Plinius Secundus, C. (77-79). Naturalis Historia. Roma: Bibliotheca Classica Latina, cilt 14, s. 140-145.
Avicenna. (1025). The Canon of Medicine. (L. H. Gruner, Trans.). AMS Press.
Paracelsus (1541). Liber de Tartaro, Basel: Heinrich Petri, s. 45-67.
Nostradamus. (1555). Traité des fardemens et confitures. (P. Lemesurier, Trans.). CreateSpace Independent Publishing Platform.
Brillat-Savarin, J.-A. (1825). Physiologie du goût. Paris: A. Sautelet, s. 73-75.
Liebig, J. von (1847). Ueber die Chemie der Nahrungsmittel: Die organische Chemie in ihrer Anwendung auf Agrikultur und Physiologie. Braunschweig: Vieweg, s. 188-192.
Liebig, J. (1847). Researches on the Chemistry of Food. (W. Gregory, Trans.). Taylor and Walton.
Liddell, H. G., & Scott, R. (1940). A Greek-English Lexicon (Revised and augmented throughout). Clarendon Press.
Warth, A. D. (1971). Fermentation and Biochemical Properties of Yeast Extracts. Journal of the Institute of Brewing, 77(4), 362-368.
McGee, H. (2004). On Food and Cooking: The Science and Lore of the Kitchen. Scribner, pp. 680-681.
Bender, D. A. (2006). A Dictionary of Food and Nutrition (3rd ed.). Oxford University Press
Coultate, T. P. (2009). Food: The Chemistry of Its Components (5th ed.). Royal Society of Chemistry, pp. 229-231.