Sulcus chiasmatis

İnsanın başını öne eğdiğinde burnunun arkasında, ama beyninin altında bir yerde, ışığın sinyale dönüştüğü gözlerden çıkan liflerin birbirine “X” harfi gibi dokunduğu bir eşiğin kemik imzası yatar: sfenoid korpusunun tepesindeki yalın bir oluk. Bugün sulcus chiasmatis ya da sulcus prechiasmaticus dediğimiz bu oluk, bir bakıma görmenin anatomik kader çizgisidir. Onun tarihini izlemek, antik çağın göz kavrayışından modern nöro-görüntüleme ve endoskopik kraniobaz cerrahisine uzanan bir bilme serüvenini takip etmektir.

Antik tasavvur: “Çaprazın” ilk gölgesi

Galen, optik sinirlerin orta hatta karşılaştığını ve bir tür kesişim oluşturduğunu anlatırken, bonyapısal ayrıntılardan ziyade sinir yollarının işlevsel topografyasına odaklanıyordu. Anatomik terminoloji henüz olgunlaşmamış, kavramlar metaforlarla taşınıyordu; “kesişim” fikri vardı ama bu kesişimin altında yatan kemik saha, yani çapraz oluğun kendisi henüz sahneye çıkmamıştı. Yine de, görme yollarının orta hatta “çaprazlandığı” fikri, sonraki yüzyıllarda gelecek ayrıntılı betimlemelerin tohumunu attı.

Rönesans’ın gözle görüp elle yazan anatomistleri

Vesalius, 1543’te yayımlanan eserinde optik sinirlerin buluşma bölgesini olağanüstü çizimlerle tarif etti; yine de bonyapının bu küçük ama kritik kıvrımı belirgin bir adla sahne almadı. Varolio, beyin tabanının makro-şemasını yeniden kurarken, Willis sinir ağlarının terminolojisini keskinleştirirken, sfenoid çevresinin konturlarını çizdiler; “oluk” daha çok resimlerin fonunda, kiazmanın sahnesini hazırlayan bir platform gibiydi. Rönesans’ın katkısı, kemik-sinir-topografya üçlüsünü aynı kadraja sokmak oldu.

Aydınlanma ve erken modern anatominin kemik dili

Haller ve Winslow gibi sistematikçiler, kranyal tabanın osteolojisini disipline ederken sfenoidin korpus, planum ve sella bileşenlerini dilimize yerleştirdiler. Çapraz oluğun lokasyonu—optik kanalların kraniyal ağızları arasında, planum/jugum sphenoidale’nin hemen arkasında, tuberculum sellae’nin önünde—bu dönemin ayrıntı arayışında giderek daha netleşti. Söz, çizimin arkasına saklanan kıvrımdan kemik bir “işaret”e evriliyordu.

On dokuzuncu yüzyıl: terminolojinin kristalleşmesi

Anatominin el kitapları, atlaslar ve kadavra laboratuvarlarıyla birlikte sulcus kavramı, hem beyin yüzeyinde hem kemikte standardize oldu. Henle’nin sistematik anatomi çalışmaları, ardından Gray’in el kitabının erken baskıları, sfenoid üzerinde kiazmaya yataklık eden bu oluğu metinleştirdi. Artık kiazmanın “nerede” olduğu yalnızca nörolojik bir merak değildi; cerrahın parmağının, radyoloğun gözünün, anatomistin kaleminin buluştuğu ortak bir koordinattı.

Yirminci yüzyılın başı: hipofiz çağı ve “çapraz”ın klinikleşmesi

Cushing, pitüiter cerrahinin patikasını açarken, Hirsch transsfenoidal koridoru modernleştirirken, kiazma–sella ilişkisi klinik semptomatolojiyle örüntü kazandı: bitemporal hemianopinin mekânsal mantığı, planumdan tuberkuluma uzanan kısa aks üzerinde anlaşılır oldu. Bu dönemin en çarpıcı katkılarından biri, Bergland ve arkadaşlarının 1960’ların sonlarında tanımladığı prefiks–normal–postfiks kiazma sınıflamasıydı: kiazmanın sulcus chiasmatis’e göre öne, tam üzerine ya da geriye yer değiştirmesi, tümce sonu bir dipnot değil, görme alanı kusurlarının dramatik bir “başlangıç sahnesi” olarak kabul gördü.

Radyolojinin devreye girişi: görünmeyeni görünür kılmak

Bilgisayarlı tomografinin kemik penceresi, çapraz oluğu çizgisel bir çöküntü olarak seçmeyi öğretti; manyetik rezonans, doğrudan oluğu değil, onun üstündeki suprasellar sisterna, kiazma ve hipofiz sapı üzerinden topografyayı kurmayı sağladı. İnce kesit dinamik hipofiz protokolleri, planum–tuberkulum eksenini işlevsel bir sahneye dönüştürdü; kiazmanın hangi tümörle, hangi yönden, hangi damar eşliğinde sıkıştığı giderek daha rafine biçimde çözüldü.

Mikronöroanatomik haritalar: delik iğneden ipliği geçiren cerrahlar

Rhoton ve çağdaşları, suprasellar cisternanın mikroskobik atlasını çıkarırken, superior hipofizer arter dallarından opticocarotid üçgene, optik struttan carotico-optic recesse uzanan bir işaret ağı kurdular. Bu düzlemde sulcus chiasmatis, yalnızca bir oluk değil, yaklaşımın ilk cümlesi, diseksiyonun virgülü, korunması gereken perforanların noktalama işareti oldu. “Görmeyi kurtarmak” klinik bir hedef olmaktan, anatomik bir stratejiye dönüştü.

Endoskopik devrim: burnun içinden ışığa ulaşmak

Yirminci yüzyılın son çeyreğinden itibaren Guiot–Hardy çizgisi, De Divitiis–Cappabianca okuluyla birleşip endoskopik endonazal yaklaşımı genişletti. Kassam ve ekipleri, genişletilmiş endonazal koridorlarla planum sphenoidale ve tuberculum sellae’yi güvenle aşmayı, kiazma altına tavan–taban hâkimiyeti kurmayı gösterdi. Sulcus chiasmatis bu dönemde, navigasyon ekranlarında ve endoskopik manzaralarda “neredeyiz?” sorusunun kısa ve kesin cevabı oldu. Prefiks kiazmalı olgularda, planum rezeksiyonunun sınırlarını; postfiks kiazmalarda, sella içi dekompresyonun görsel fayda zamanlamasını belirlemek için referans alındı.

Günümüzün ince işleri: görüntü, ölçü, ağ ve işlev

Yirmi birinci yüzyılın araştırma ufkunda, çapraz oluğun önemi üç eksende derinleşti:

1. Yüksek çözünürlüklü görüntüleme ve morfometri
   7T MR ve 3B BT ile planum–tuberkulum–oluk ilişkisi milimetrik doğrulukla ölçülüyor; prefiks/postfiks olasılığını öngören ölçüsel modeller, preoperatif planlamaya entegre ediliyor. CISS/FIESTA benzeri T2 ağırlıklı 3B diziler, kiazma ve optik sinir kılıflarını sisternal bağlamda katman katman gösteriyor.
2. Görsel yol biyobelirteçleri ve fonksiyon–anatomi köprüleri
   Optik koherens tomografiyle retinal sinir lifi tabakasındaki incelme, kiazma basısının süresini ve geri dönüşebilirliğini öngörmekte kullanılıyor. Difüzyon tensör görüntüleme, nazal–temporal liflerin kısmi deküssasyon mimarisini olgu düzeyinde görünür kılıyor; görme alanı kusurları ile kiazmatik lif demetleri arasında birebir haritalar kuruluyor.
3. Cerrahi strateji ve damar sinir koreografisi
   Endoskopik koridorlarda superior hipofizer dalların korunması, görme kurtarıcı etkiyi maksimize etmek için protokolleşiyor. İntraoperatif floresan anjiyografi ve nöronavigasyon, tuberculum sellae rezeksiyonunun sınırlarını “oluk çizgisi”ne göre ayarlıyor; opticocarotid ve medial optikokavernöz üçgenlerin güvenlik payları metriğe bağlanıyor.

Evrimsel ve geliştirimsel arka plan: neden çapraz, neden burada?

Diencephalon kökenli retina–optik sap ekseni, omurgalı soyunda görsel alanların kontralateral kortekse yansıtılmasını sağlayan kısmi çaprazlaşmayla evrildi. Primatlarda stereopsis gereksinimi, nazal liflerin karşıya, temporal liflerin aynı tarafa yönelmesiyle çözülürken, kiazmanın kafatası tabanı üzerindeki yerleşimi de bununla uyumlu bir “kablo yönetimi” sundu. Sfenoid korpusunun büyüme dinamikleri ve ön kranial tabanın şekillenmesi, kiazmanın altına işte bu yalın, ama kritik oluğu bıraktı: sinir demetlerinin zarar görmeden “X” yapabileceği güvenli bir çöküntü.

Klinik yankılar: bir oluğun hikâyesi, bir hastanın görüşü

Hipofiz makroadenomlarında giderek silinen renkler, üst–temporal görme alanında kırpılmalar, meningiomlarda yavaşça daralan periferik vizyon… Bütün bu klinik tablolar, sulcus chiasmatis düzleminde geçen sessiz bir basının imzalarıdır. ACoA ya da paraklinoid ICA anevrizmalarında ani kararma, yine bu eşikteki nörovasküler koreografinin kısa bir hatasıdır. Çapraz oluğun iyi anlaşılması, işte bu yüzden yalnızca anatomik bir zarafet değil; görmenin korunması için zamana duyarlı bir karar desteğidir.

Ufuk çizgisi: ağ-odaklı görme, geri-kazandırma girişimleri ve sayısal ikizler

Nörovasküler “mikro-iklim”in simülasyonları, sulcus chiasmatis çevresindeki BOS akışı ve arteriyel nabız aktarımının kiazmatik lifler üzerindeki etkisini modellemeye başladı. Görme yolu rejenerasyonu ve remiyelinizasyon araştırmaları, kronik kompresyon sonrası fonksiyonun nereye kadar geri gelebileceğini sorguluyor. 3B baskılı kraniobaz modellerinde hastaya özgü oluk–planum–tuberkulum mimarisi, cerraha ameliyattan önce prova sahnesi sunuyor. Bu eğilimlerin ortak paydası, tekil bir oluğu çok katmanlı bir sistem düğümü olarak okumak: kemik, damar, sinir ve beyin–göz fiziğinin düğümlendiği, küçük ama kritik bir eşik.

1. Gray, H. (1858). Anatomy: Descriptive and Surgical. John W. Parker and Son.
2. Henle, J. (1871). Handbuch der systematischen Anatomie des Menschen. Vieweg.
3. Bergland, R. M., Ray, B. S., & Torack, R. M. (1968). Anatomical variations in the position of the optic chiasm. Journal of Neurosurgery, 28(6), 494–501. https://doi.org/10.3171/jns.1968.28.6.0494
4. Yasargil, M. G. (1984). Microneurosurgery, Vol. I: Microsurgical Anatomy of the Basal Cisterns and Vessels. Georg Thieme Verlag.
5. Gibo, H., Lenkey, C., & Rhoton, A. L. (1981). Microsurgical anatomy of the suprasellar region. Journal of Neurosurgery, 55(4), 560–572. https://doi.org/10.3171/jns.1981.55.4.0560
6. Rhoton, A. L. (2002). The Supratentorial Cranial Space: Microsurgical Anatomy. Neurosurgery, 51(4 Suppl), S1–S386. https://doi.org/10.1227/01.NEU.0000028488.93942.8E
7. DeLano, M. C., & Funaki, T. (2000). Imaging of the optic chiasm and optic pathways. Neuroimaging Clinics of North America, 10(1), 153–177.
8. Skandalakis, J. E., & Colborn, G. L. (2004). Skandalakis’ Surgical Anatomy: The Embryologic and Anatomic Basis of Modern Surgery. PMP Books.
9. Liu, J. K., & Couldwell, W. T. (2004). Tuberculum sellae meningiomas: Classification and surgical strategies. Neurosurgical Focus, 16(4), E2. https://doi.org/10.3171/foc.2004.16.4.3
10. Kassam, A. B., Gardner, P. A., Snyderman, C. H., Carrau, R. L., & Mintz, A. H. (2005). Expanded endonasal approach: Fully endoscopic, completely transnasal approach to the anterior cranial base and clivus. Neurosurgical Focus, 19(1), E6. https://doi.org/10.3171/foc.2005.19.1.7
11. Chacko, G., Chacko, A. G., & Paparello, S. (2011). Optic chiasm and visual pathways: Anatomy and imaging. In Handbook of Clinical Neurology, Vol. 102, 3–24. Elsevier.
12. Haines, D. E. (2012). Neuroanatomy: An Atlas of Structures, Sections, and Systems (9th ed.). Wolters Kluwer/Lippincott Williams & Wilkins.
13. Kiernan, J. A. (2012). Barr’s The Human Nervous System: An Anatomical Viewpoint (10th ed.). Wolters Kluwer/Lippincott Williams & Wilkins.
14. Osborn, A. G. (2018). Osborn’s Brain: Imaging, Pathology, and Anatomy (2nd ed.). Elsevier.
15. Moore, K. L., Dalley, A. F., & Agur, A. M. R. (2018). Clinically Oriented Anatomy (8th ed.). Wolters Kluwer.
16. Standring, S. (2021). Gray’s Anatomy: The Anatomical Basis of Clinical Practice (42nd ed.). Elsevier.