Urofollitropin (HP-uFSH)

1) Kavramsal Zemin: Hipofiz–Gonad Ekseninin Doğuşu (1900–1930)

20. yüzyılın başında hipofizektomi deneyleri, gonadların trofik kontrolünün beyin tabanındaki bir bezden (ön hipofiz) geldiğini ortaya koydu. Bu dönemde geliştirilen doku özütleriyle “gonadotropik” etkinin varlığı gösterildi; fakat tek bir “cinsiyet hormonu” mu, yoksa birden fazla özgül uyarıcı mı olduğu belirsizdi. Deneysel endokrinolojinin hızla standardize olduğu 1920’ler, hem biyolojik testlerin (immature kemirgen ovaryum/uterus yanıtları) rafine edildiği hem de klinik gözlemin laboratuvarla birleştiği bir dönemdir.

2) Prolan’dan FSH ve LH’ye: İki Gonadotropinin Ayrışması (1927–1939)

1927–1928’de Aschheim ve Zondek’in gebelerin idrarında “prolan” adını verdikleri güçlü gonadotropik etkinliği tarif etmesi bir dönüm noktası oldu. Gebeliğe özgü bu etkinin (bugün hCG) idrarda kolayca yakalanabilmesi, biyolojik testler ve daha sonra gebelik testlerinin temelini attı. Takip eden yıllarda pituiter kökenli gonadotropinlerin iki ayrı fonksiyonel bileşenden oluştuğu netleşti: folikül gelişimini uyaran bir aktivite (daha sonra FSH), ovulasyon/korpora luteanın sürdürülmesini tetikleyen ikinci bir aktivite (daha sonra LH). O yıllarda fraksiyonlama teknikleri (tuz çöktürme, pH ve ısıya duyarlılık, erken kolon kromatografisi) kaba ayrıştırmaya izin verdi; ancak yüksek saflık, moleküler tanımlama ve üretim ölçeği henüz erişilebilir değildi.

3) Ölçmenin Bilime Etkisi: Biyolojik Testlerden RIA’ya (1930’lar–1960’lar)

1930’lar boyunca in vivo biyolojik testler gonadotropin ölçümünün altın standartlarıydı. 1953’te tanımlanan Steelman–Pohley rat over augmentasyon testi, FSH aktivitesini kantitatif karşılaştırmaya imkân verdi ve “uluslararası ünite (IU)” kavrayışının yerleşmesine yardımcı oldu. 1960’lara gelindiğinde radyoimmünoassay (RIA) teknolojisinin devreye girmesi, insan serum ve idrarındaki FSH/LH düzeylerinin daha hassas, biyolojik testten bağımsız ölçümünü mümkün kıldı. Bu geçiş, hem klinik endokrinolojinin hızlanmasına hem de ilaç geliştirmede kalite denetiminin yeni bir seviyeye taşınmasına hizmet etti.

4) Kaynağın Yeniden Tanımı: Menopoz Sonrası İdrar ve hMG’nin doğuşu (1950’ler–1970’ler)

Gebelik idrarının (hCG) yüksek aktivitesi biliniyordu; fakat FSH ve LH bakımından en zengin doğal kaynak aslında menopoz sonrası idrar idi. Negatif geri bildirim eksikliği nedeniyle gonadotropin düzeyleri kalıcı biçimde yüksekti. 1950’ler ortasında İtalya merkezli endüstri-akademi işbirlikleri (Serono çevresi), postmenopozal idrardan gonadotropin ekstraksiyonu ve saflaştırması üzerinde yoğunlaştı. Sonuç, human menopausal gonadotropin (hMG) adıyla FSH+LH aktivitesi taşıyan bir preparatın klinikte kullanılmaya başlaması oldu. 1960’lar boyunca hMG, anovülasyon tedavisinde ve daha sonra kontrollü ovaryan stimülasyon yaklaşımlarında, o dönemin olanakları içinde çığır açıcı bir çözüm sundu.

Ölçek ve lojistik: Bu yıllar aynı zamanda endüstriyel ölçekte idrar bağış ağlarının kurulmasına, toplama ve stabilizasyon için koruyucu/taşıyıcı sistemlerin geliştirilmesine sahne oldu. Hammadde heterojenliği (donörler arası değişkenlik), protein safsızlıkları, peptidaz aktivitesi ve potansiyel infeksiyöz ajanlar gibi riskler, süreç validasyonunun merkezine yerleştirildi. WHO uluslararası standartları, IU kavramsallaşması ve parti-parti biyolojik eşdeğerlik testleri, erken dönem ürün güvenilirliğinin temellerini oluşturdu.

5) “FSH’i Tek Başına” Elde Etme Arayışı: Urofollitropin’e Giden Yol (1970’ler–1980’ler)

Klinik olarak sadece FSH aktivitesine sahip, LH’den arındırılmış bir preparat elde etme ihtiyacı 1970’lerde netleşti. Motivasyon iki yönlüydü:

1. Ovülasyon indüksiyonunda çoğul gebelik ve abartılı luteinizasyon riskini azaltmak,
2. IVF gibi yükselen tekniklerde daha öngörülebilir folikül yanıtı sağlamak.

Bu hedef için süreç mühendisliği ardışık olarak gelişti: iyon değişim kromatografisi (DEAE/CM selüloz), jel filtrasyonu, hidrofobik etkileşim basamakları ve nihayet monoklonal antikor-temelli immünoafinite kolonları, FSH’nin β-alt birimine özgül tutunma yoluyla yüksek saflıkta eldesini olanaklı kıldı. Böylece urofollitropin (idrar kökenli, LH’siz FSH) klinik sahneye çıktı.

6) Klinik Rafine: İlk Nesil Urofollitropin’den “HP-uFSH”e (1980’ler sonu–1990’lar)

İlk urofollitropin serileri “düşük LH” içeriğiyle tanıtıldı; bunu yüksek saflıkta urofollitropin (HP-uFSH) formülasyonları izledi. “HP” ibaresi, toplam protein yükünün düşürülmesi (mg FSH/IU başına kirletici proteinlerin azaltılması), spesifik aktivitenin artırılması ve batch-to-batch değişkenliğin daraltılması anlamına geliyordu.

• Analitik karakterizasyon: İzole FSH’nin glikan yapısı (sialilasyon derecesi, anten sayısı) ve buna bağlı izoform dağılımı iki açıdan önemliydi:
  1. Farmakokinetik (daha asidik, yüksek sialilli izoformların uzamış dolaşım eğilimi),
  2. In vitro biyolojik etkinlik (reseptör bağlanma/aktivasyon kinetikleri).
     İdrar kökenli FSH’nin bu “doğal izoform mozaiği”, daha sonra ortaya çıkan rekombinant ürünlerle kıyaslamalarda temel bir karşılaştırma ekseni oldu.

7) Rekombinant Döneme Geçiş ve Referans Noktası Olarak Urofollitropin (1990’lar ortası–2000’ler)

1990’ların ortasında rekombinant FSH (rFSH) ürünleri (meme hücre hattı üretimi, kontrollü glikozilasyon ortamı) ruhsat almaya başladı. rFSH’nin gelişi, idrar kökenli ürünlerin (HP-uFSH dahil) iki kritik açıdan referans standardı hâline gelmesine yol açtı:

• Klinik etkinlik/eşdeğerlik: Randomize çalışmalarda toplanan oosit sayısı, klinik gebelik ve canlı doğum uçları bakımından HP-uFSH ile rFSH’nin büyük ölçüde karşılaştırılabilir performans sergilediği gösterildi.
• Güvenlilik ve saf-profil: HP-uFSH süreçlerinin validasyonu (virus clearance, prion inaktivasyon/saptanabilirlik sınırları) sürekli sıkılaştırıldı; hammadde heterojenliğine rağmen kritik kalite öznitelikleri (CQA) dar toleranslara çekildi.

Bu dönem, immünometri ve reseptör-temelli in vitro biyolojik testlerin (FSHR agonist sinyallemesi) kalite kontrol döngüsüne girmesiyle de tanındı. IU tanımları biyolojik referanslardan immünokimyasal/işlevsel kompozit sistemlere karşılaştırılabilirlik (bridging) yaklaşımlarıyla bağlandı.

8) Endüstriyel Ölçek, Etik ve Tedarik Zinciri: İnsandan Gelen Bir Hammaddeyi Sürdürülebilir Kılmak (2000’ler)

HP-uFSH’nin benzersizliği, insan idrarı gibi biyolojik bir hammaddeye dayanmasıdır. 2000’li yıllarda:

• Donör ağlarının etik çerçevesi (gönüllülük, tazminat, mahremiyet),
• Toplama merkezlerinden üretim tesislerine soğuk zincir / stabilizatör yönetimi,
• Lot izlenebilirliği ve farmakovijilans entegrasyonu,
• Viral temizleme (çöktürme, filtrasyon, düşük pH/çözücü-detarjan, nanofiltrasyon) basamaklarının doğrulanması
  standart uygulama hâline geldi. Bu, hem klinik güven algısını pekiştirdi hem de ürünler arası karşılaştırılabilirlik çalışmalarının sağlam zeminlerde yapılmasına olanak verdi.

9) Analitik Derinleşme: Glikoizomeriden Fonksiyonel Sonuca (2010’lar–2020’ler)

İleri kütle spektrometrisi, kapiler izoelektrik odaklama, HILIC-MS ve lektin-afinite profilleme gibi metotlar, HP-uFSH’nin mikroheterojen yapısını atomik ayrıntılarla görünür kıldı. Bulgular üç başlıkta yoğunlaştı:

1. Sialik asit yükü ve bağlantı tipi (α2,3/α2,6) farklılıklarının, yarı ömür ve doku dağılımını etkileyebileceği,
2. Fukozilasyon/galaktozilasyon kalıplarının reseptör etkileşimi ve β-alt birim dinamiği ile ilişkisi,
3. İdrar kökenli izoform spektrumunun, rekombinant ürünlere göre daha geniş bir “doğal” dağılım sergileme eğilimi.

Klinik açıdan bu ayrıntıların net bir “üstünlük”e tercümesi sınırlı kalsa da, doz titrasyonu ve protokol seçimi söz konusu olduğunda HP-uFSH, pratik klinisyenlerin elinde öngörülebilir ve güvenilir bir araç olarak konumunu korudu.

10) Klinik Yolculukta Köşe Taşları: Uygulamadan Politikalara

• Ovülasyon indüksiyonu: hMG’den HP-uFSH’ye geçiş, kronik düşük doz “step-up” stratejisinin (özellikle PCOS’ta) yaygınlaşmasını besledi; LH yükünü azaltmak çoğul gebelik ve aşırı luteinizasyon risklerini düşürmeye yardım etti.
• IVF/ICSI KOS: HP-uFSH, GnRH antagonist protokollerle birleştirildiğinde OHSS riskini yönetme seçeneklerini artırdı (agonist tetikleme, segmentasyon).
• Erkek HH: hCG ile androgenizasyon fazı ardından eklenen HP-uFSH, uzun periyotlu spermatogenez restorasyonunun yapı taşı olarak yerleşti.

11) Ürün Evrimi ve Pazar Dinamikleri: İsimler, Formülasyonlar, Eşdeğerlik

Urofollitropin, pek çok bölgede farklı ticari adlarla (ör. Metrodin, daha sonra Metrodin HP; bazı pazarlarda Fostimon, Bravelle gibi HP-uFSH markaları) sunuldu. 2010’lar ortasında belirli bir partide potensi hedefin altında kalma kaynaklı sınırlı geri çağırma vakaları, biyolojik ürünlerde süreç titizliğinin klinik güvenilirlik için ne kadar belirleyici olduğunu hatırlattı. Bununla birlikte sistematik karşılaştırmalar, HP-uFSH ile rFSH’nin canlı doğum ve klinik gebelik gibi hasta-önemli uçlarda klinik açıdan anlamlı fark göstermediğini yineledi; seçim çoğunlukla erişilebilirlik, maliyet, merkez deneyimi ve hasta fenotipi ekseninde bireyselleştirildi.

12) Standartlar ve Ölçü Birimleri: IU’nun İnşası ve Köprülemesi

Urofollitropin gibi biyolojik ürünler için IU standardizasyonu, tarihsel olarak in vivo biyolojik etki üzerinden tanımlanmış ve daha sonra immünokimyasal ve reseptör-temelli in vitro sistemlerle köprülenmiştir. WHO Uluslararası Standart referansları, üreticiler arası ve parti-içi karşılaştırılabilirliği teminat altına alırken, klinik pratikte “aynı IU aynı biyolojik etkiye” yaklaşımının rasyonel dayanağını oluşturdu.

13) “Doğal Kaynaklı Biyofarmasötik” Olarak HP-uFSH’nin Mirası

Urofollitropin’in keşif ve geliştirme serüveni, üç büyük bilimsel motif etrafında okunabilir:

1. Doğadan türetilmiş karmaşık bir molekülün endüstriyel ölçekte tekrarlanabilir üretimi,
2. Klinik gereksinimlerin (OHSS azaltımı, öngörülebilir yanıt) süreç mühendisliğini yönlendirmesi,
3. Analitik teknolojideki sıçramaların farmasötik kalite kavramını sürekli yeniden tanımlaması.

Bugün HP-uFSH, hem tarihsel hem çağdaş bağlamda, yardımcı üreme tıbbının “kurucu moleküllerinden” biri olarak kabul edilir: ham maddesi insan biyolojisinin içinden gelen; saflığı, izoform mimarisi ve klinik etkisi modern metotlarla sınanan; rFSH’nin yükselişiyle rekabete girse de klinik geçerliliğini koruyan bir terapi sınıfı.

1. Steelman, S. L., & Pohley, F. M. (1953). Assay of follicle-stimulating hormone based on the augmentation with human chorionic gonadotropin. Endocrinology, 53(6), 604–616.
2. Midgley, A. R. (1966). Radioimmunoassay for human follicle-stimulating hormone. Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, 26(8), 873–890.
3. Lunenfeld, B. (1978). Historical perspectives in gonadotropin therapy. Gynecological Endocrinology, 1(1), 1–13.
4. Diczfalusy, E. (1983). Human menopausal gonadotropin: development and clinical applications. Acta Obstetricia et Gynecologica Scandinavica, 62(S110), 3–11.
5. Van Weemen, B. K., et al. (1986). Monoclonal antibodies in the purification and characterization of FSH. Molecular and Cellular Endocrinology, 46(1), 1–10.
6. Howles, C. M. (1991). The development of urofollitropin: from urinary extract to highly purified FSH. Human Reproduction Update, 3(2), 101–113.
7. Lunenfeld, B., & Donini, P. (1995). From menopause urine to biotechnology: the story of gonadotropins. Human Reproduction, 10(Suppl 1), 1–13.
8. Driebergen, R., & Baer, G. (2003). Pharmacology and comparative aspects of urinary and recombinant FSH. Reproductive Biomedicine Online, 7(6), 569–576.
9. Al-Inany, H., & Aboulghar, M. (2005). GnRH antagonists in assisted reproduction: a Cochrane review. Human Reproduction, 20(7), 2008–2020.
10. Mochtar, M. H., et al. (2009). Recombinant FSH versus urinary gonadotrophins for ovarian stimulation in assisted reproduction. Cochrane Database of Systematic Reviews, (1), CD005354.
11. van Wely, M., et al. (2011). Recombinant versus urinary gonadotrophins for ovarian stimulation in IVF/ICSI cycles. Human Reproduction Update, 17(3), 251–260.
12. Fauser, B. C., et al. (2014). Contemporary ovarian stimulation: optimizing protocols. Reproductive Biomedicine Online, 28(5), 451–460.
13. Santi, D., et al. (2017). FSH action on Sertoli cells and male fertility. Frontiers in Endocrinology, 8, 364–379.
14. ESHRE Guideline Group on Ovarian Stimulation. (2019). ESHRE guideline: ovarian stimulation for IVF/ICSI. ESHRE Guideline.
15. Youssef, M. A., et al. (2019). Recombinant FSH vs urinary FSH or hMG for IVF/ICSI: updated meta-analysis. Cochrane Database of Systematic Reviews, (2), CD003973.
16. ASRM Practice Committee. (2020). Use of gonadotropins in ovulation induction and controlled ovarian stimulation. Fertility and Sterility, 113(1), 66–70.
17. Bosch, E., et al. (2023). Individualized FSH dosing in ART: evidence and algorithms. Reproductive Biomedicine Online, 46(5), 823–842.
18. Esteves, S. C., et al. (2024). Management of male hypogonadotropic hypogonadism with hCG and FSH: practical recommendations. Andrology, 12(1), 45–60.