Akut abdomen

İlk gözlemler: “içeride bir felaket var” sezgisi (Antikçağ – Ortaçağ)

Antik tıp, akut karın dediğimiz tabloyu, bugün bildiğimiz anatomo-klinik ayrımlar olmadan tanıyordu: ani başlayan, kusma ve ateşle birleşen, karında sertleşme ve ölümle sonuçlanabilen krizler. Hippokrates geleneği, karın ağrısını “akut ve kötü prognozlu kriz” olarak sezmişti; ancak “hangi organın ne zaman delinip peritonu uyardığı” gibi soruların yanıtı henüz yoktu. Galenik çerçeve, karın içini işlevsel bir bütün olarak görürken, lokal lezyon fikrini sınırlı tutuyordu. Yine de burada belirleyici bir entelektüel kazanım oluştu: karın ağrısının bazı biçimleri sıradan hazımsızlık değildi; saatlerle yarışılan, “ölümcül iç olaylar” vardı.

Ortaçağ ve erken modern dönemde cerrahi ile hekimlik ayrıştıkça, “karın felaketlerinin” pratiği çoğu zaman cerrahların el becerisine ve şansına kaldı. Fıtık boğulmaları veya belirgin travmalar gibi “gözle görünen” durumlar daha anlaşılırken, apandisit, safra kesesi iltihabı, peptik ülser perforasyonu gibi tablolar klinik olarak birbirine karışıyordu. Akut karın, adeta tek bir ad altında toplanmış bir bilmeceydi.

Otopsinin devrimi ve anatomo-klinik düşüncenin doğuşu (17.–18. yüzyıl)

Keşif sürecinde ilk büyük kırılma, otopsinin sistematikleşmesiyle geldi. Giovanni Battista Morgagni’nin yaklaşımı, hastalıkların “bedendeki yer” ile ilişkisini kuran yeni bir düşünme biçimini güçlendirdi: semptomlar soyut dengesizlikler değil, organ düzeyinde lezyonların dışavurumlarıydı. Bu dönemde hekim, ilk kez “karın ağrısı vardı—ölüm oldu—otopside perforasyon/iltihap vardı” zincirini düzenli biçimde kurmaya başladı. Akut karın, böylece bir “kriz hali” olmaktan çıkıp “intraperitoneal patolojilerin klinik yüzü” olarak şekillenmeye başladı.

Bu çağın entelektüel atmosferinde bilimsel merakın hedefi şuydu: Eğer ölümcül karın tablolarının lezyonları otopside görülüyorsa, bunlar yaşarken ayırt edilebilir miydi? Bu soru, sonraki yüzyılın “erken tanı” takıntısının tohumunu attı.

Peritonun keşfi: ağrının dili ve “tahta karın” kavramının yerleşmesi (19. yüzyılın ilk yarısı)

19. yüzyıl, akut karının gerçek anlamda klinik bir kavrama dönüşmeye başladığı dönemdir. Peritonit olguları, özellikle perforasyonla gelişen yaygın karın sertliği ve rebound hassasiyetiyle, muayenenin değerini hekimlerin zihnine kazıdı. Karın duvarındaki istemsiz kasılma (defans) ve “tahta karın” fikri; parietal peritonun somatik duyarlılığıyla, visseral organların belirsiz ağrısı arasındaki farkı klinik pratiğin merkezine yerleştirdi.

Bu dönemde peptik ülser perforasyonunun daha “doğru temellere” oturtulması, akut karın düşüncesinin somutlaşmasına katkı verdi: aniden başlayan şiddetli ağrı, kısa sürede yayılan peritonit, hızlı kötüleşme… Hekim, artık belirli paternleri yakalamaya çalışıyordu. Ancak hâlâ büyük bir problem vardı: hangi patern hangi organa aitti?

Anestezi–antisepsi–cerrahi: karın içine güvenle girmenin öğrenilmesi (19. yüzyılın ikinci yarısı)

Akut karının keşif hikâyesi, cerrahinin güvenli hale gelmesiyle hızlandı. Anestezi, antisepsi ve asepsi, karın içine “tanı koymak için” girmeyi mümkün kıldı. Artık laparotomi yalnızca umutsuz bir müdahale değil, hayat kurtarıcı bir seçenek olmaya başladı. Bu, klinisyenlerde yeni bir merak doğurdu: doğru hastayı doğru zamanda ameliyat etmek.

Bu çağın asıl dramatik kahramanı, apandisittir. Çünkü apandisit, akut karın tablolarının en sık nedenlerinden biri olmasına rağmen yüzyıllarca “ileocekal bölgede belirsiz bir iltihap” gibi görülmüş; sıklıkla gecikmiş, perforasyonla tanınmış ve ölümcül peritonite dönüşmüştü. Burada tarih sahnesine Reginald Heber Fitz çıkar. Fitz’in 1886’daki çalışması, “vermiform apendiksin perforan iltihabı”nı klinik ve patolojik bütünlük içinde ele alarak apandisiti ayrı bir hastalık olarak zihinde netleştirdi. Bu, akut karın keşif sürecinde dönüştürücü bir adımdı: belirsiz karın krizleri içinden, belirli bir organ ve belirli bir doğal seyir çıkarılmıştı.

Fitz’in açtığı yolu, klinik muayenenin ikonları tamamladı. Charles McBurney, sağ alt kadrandaki belirli hassasiyet alanını ve erken cerrahi yaklaşımın önemini vurgulayarak “yer–zaman–karar” üçlüsünü pratikleştirdi. Benzer biçimde John Benjamin Murphy, akut kolesistitte inspirasyonla artan sağ üst kadran hassasiyetini tarif ederek safra kesesi patolojisini muayene bulgusu üzerinden tanınır kıldı. Akut karın artık “her şey olabilir” alanından çıkıp, muayene bulgularıyla olasılıkların daraltıldığı bir mantık oyununa dönüştü.

“Akut abdomen”in dili: kavramın kurumsallaşması ve erken tanı kültürü (20. yüzyılın başı)

20. yüzyılın başında, akut karın yaklaşımı bir kültür haline geldi: hızlı karar, dikkatli muayene, gereksiz gecikmeden kaçınma. Bu kültürün simgesel metinlerinden biri, Zachary Cope’un 1921’de yayımlanan “akut karının erken tanısı” odağındaki yapıtıdır. Cope’un etkisi yalnızca bilgi aktarması değil; hekim zihnini eğitmesidir: ağrının göçü, kusmanın zamanlaması, defansın niteliği, sessizliğin tehlikesi… Cope, akut karını bir “klinik muhakeme sanatı” olarak kurumsallaştırdı. Daha sonra 1960’larda kaleme aldığı tarihsel değerlendirmeler, bu alanın kendini bir bilim geleneği olarak görmesini de sağladı: artık akut karının da bir “bilim tarihi” vardı.

Bu dönemde akut karının keşfine yeni bir göz eklenir: radyoloji. Wilhelm Conrad Röntgen’in X-ışınlarını bulması, karın içinin ilk kez dolaylı biçimde görüntülenebilmesini sağladı. Direkt grafilerle ileus bulguları, serbest hava ipuçları ve yabancı cisimler görünür hale geldi. Ancak erken radyoloji sınırlıydı; yine de “görerek tanı” fikri, akut karın düşüncesinde geri dönülmez bir kapı açtı.

Antibiyotikler, yoğun bakım ve “ameliyat mı, bekleme mi?” ikileminin yeniden yazılması (20. yüzyıl ortası)

Penisilinin ve ardından genişleyen antibiyotik çağının etkisi, akut karın hikâyesini değiştirdi. Bir yandan perforasyon ve peritonit mortalitesi azalmaya başladı; diğer yandan antibiyotiklerin “ameliyatı geciktirme” riski de gündeme geldi. Artık sorun yalnızca tanı değildi; tedavi stratejisinin zamanlamasıydı.

Bu yıllarda akut pankreatit, akut karın içindeki yerini daha net buldu: epigastrik ağrı, enzim yüksekliği, sistemik inflamasyon ve organ yetmezliği kavramlarıyla. Yine aynı dönemde, mezenter iskemi gibi “ağrısı şiddetli ama muayenesi nispeten sakin” tablolar, hekimlerin en büyük zekâ sınavlarından biri haline geldi: burada klinik şüphe, görüntüleme ve hızlı revaskülarizasyon fikri giderek önem kazandı.

Bilgisayarlı tomografi ve “yüksek doğruluk çağı” (1970’ler – 1990’lar)

1970’lerden itibaren bilgisayarlı tomografi, akut karın keşif sürecinde ikinci büyük devrimi yarattı. Tomografi, apandisit, divertikülit, perforasyon, abse, pankreatit komplikasyonları ve bağırsak tıkanıklığının nedenlerini yüksek doğrulukla gösterebiliyordu. Klinisyen için bu, belirsizliğin dramatik biçimde azalması demekti: karın içi ilk kez detaylı, katman katman haritalanabiliyordu.

Bu çağda klinik skorlar da akut karın muhakemesini standardize etmeye başladı. Alvarado skoru, apandisit olasılığını semptom, muayene ve laboratuvar temelli bir puanlamaya dökerek “tecrübeyi sayısallaştırma” girişimlerinin en tanınmış örneklerinden biri oldu. Skorlar, özellikle kaynak kısıtlı ortamlarda ve gri bölgelerde klinik kararın bir parçası haline geldi.

Laparoskopi ve minimal invaziv paradigma: tanı ile tedavinin birleşmesi (1980’ler – 2000’ler)

Kurt Semm’in laparoskopik apendektomi pratiğe girmesiyle, akut karın yönetimi hem tanısal hem terapötik olarak değişti. Laparoskopi, “şüpheli akut karın”da hem tanı koyma hem de tedavi etme kapasitesini aynı seansta sunabildi. Bu, özellikle kadınlarda pelvik kaynaklı akut alt karın ağrısında ayırıcı tanıyı kolaylaştırdı: ektopik gebelik, over kisti rüptürü, tubo-ovaryan apse gibi tablolarla apandisitin karıştığı klinik alan, daha doğrudan görülebilir hale geldi.

Minimal invaziv yaklaşım, ameliyatın fizyolojik yükünü azaltırken, karar verme eşiğini de dönüştürdü: “ameliyat etmek tehlikeli” korkusunun yerini “gecikmek tehlikeli” bilinci daha sık aldı; fakat bu kez de gereksiz girişim riskini sınırlama hedefi doğdu. Böylece akut karın, tıbbın klasik gerilimini daha keskin yaşadı: hız ile doğruluk arasındaki denge.

Kanıta dayalı çağ: kılavuzlar, sınıflamalar ve non-operatif seçeneklerin yükselişi (2000’ler – 2020’ler)

2000’lerden itibaren akut karın yönetimi giderek daha fazla sistematize edildi. Dünya genelinde acil cerrahi toplulukları, apandisit, akut kolesistit, komplike intraabdominal enfeksiyonlar gibi alanlarda kılavuzlar yayımlayarak tanı ve tedaviyi ortak bir dilde toplamaya çalıştı. Bu süreç, “tek hekim tecrübesi”nden “çok merkezli kanıt”a geçişin akut karındaki yansımasıdır.

Bu dönemde özellikle iki eğilim belirginleşti:

1. Komplike olmayan apandisitte antibiyotikle non-operatif yönetim seçeneği, belirli hasta gruplarında daha fazla tartışılır ve uygulanır hale geldi. Buradaki entelektüel ilerleme, apandisiti tek tip bir acil cerrahi hastalık olmaktan çıkarıp; komplike–komplike olmayan ayrımını, görüntüleme temelli sınıflamaları ve hasta tercihini daha merkezi hale getirdi.
2. Akut kolesistitte erken laparoskopik kolesistektomi yaklaşımı, hasta seçimi ve zamanlama ilkeleriyle daha net çerçevelendi. Yüksek riskli hastalarda drenaj yaklaşımları gibi alternatifler de, “herkese aynı tedavi” refleksini yumuşattı.

Bu çağın akut karın düşüncesi, giderek bir “akut bakım cerrahisi” ekosistemine bağlandı: sepsis yönetimi, yoğun bakım, hızlı resüsitasyon, antibiyotik optimizasyonu, kaynak yönetimi ve ekip çalışması.

Yatak başı görüntüleme ve acil servisin yeni gözü: POCUS (2010’lar – 2025)

Son on beş yılda akut karın hikâyesine üçüncü bir “görme biçimi” eklendi: yatak başı ultrason, yani POCUS. POCUS, özellikle acil serviste non-travmatik karın ağrısının erken ayrımında; serbest sıvı, safra kesesi patolojisi, hidronefroz, aort anevrizması şüphesi ve bazı bağırsak tıkanıklığı paternlerinde hız kazandırdı. Buradaki yenilik yalnızca teknoloji değil, iş akışıdır: görüntüleme artık saatler sonra değil, ilk değerlendirme dakikalarında klinik muhakemeye katılabilmektedir. Bu, akut karın “zaman sinyali”ni güçlendiren bir gelişmedir; çünkü birçok hayati patolojide mortalite, tanı ve müdahale gecikmesiyle artar.

2020’ler ve çağdaş ufuk: veri bilimi, yapay zekâ ve kişiselleştirilmiş akut karın (2023–2025)

Güncel araştırmaların en dikkat çekici hattı, yüksek hacimli klinik verinin ve görüntülemenin yapay zekâ ile birleştirilmesidir. Özellikle apandisit örneği üzerinden, bilgisayarlı tomografi görüntülerinde otomatik tanı destek sistemleri; komplike–komplike olmayan ayrımını güçlendirme; skorlardaki “gri bölgeyi” azaltma gibi hedeflerle geliştirilmektedir. Buradaki bilimsel merak, klasik klinik soruyu yeni bir biçimde sorar: “Bu hastanın karın ağrısı hangi olasılığa daha yakın?” fakat yanıt artık yalnızca hekim sezgisi ve tekil tetkiklere değil, örüntü tanıyan modellerin sunduğu olasılık haritalarına da dayanır.

Eş zamanlı olarak akut karın yaklaşımı, daha “fenotip temelli” düşünmeye yönelir: aynı tanı adı altında farklı biyolojik şiddet paternleri olabilir; aynı CT bulgusu farklı klinik risk taşıyabilir; yaşlı hastada muayene sessizliği daha tehlikelidir; immünsüprese hastada ateş olmayabilir; gebelikte görüntüleme stratejisi farklılaşmalıdır. Bu nedenle çağdaş yaklaşım, tek çizgili algoritmalardan çok, dinamik karar ağaçları ve risk tabakalandırmasıyla ilerler.

1. Fitz, R. H. (1886). Perforating Inflammation of the Vermiform Appendix; With Special Reference to Its Early Diagnosis and Treatment. Transactions of the Association of American Physicians, 1, 107–144.
2. Cope, Z. (1921). Early Diagnosis of the Acute Abdomen. Oxford University Press, Oxford.
3. Cope, Z. (1964). The Growth of Knowledge of Acute Abdominal Diseases. Proceedings of the Royal Society of Medicine, 57, 225–231.
4. Iber, F. L. (1966). A History of the Acute Abdomen. JAMA Internal Medicine, 118, 130.
5. Alvarado, A. (1986). A Practical Score for the Early Diagnosis of Acute Appendicitis. Annals of Emergency Medicine, 15(5), 557–564. doi:10.1016/S0196-0644(86)80993-3.
6. Foxman, B. (2002). Epidemiology of Urinary Tract Infections: Incidence, Morbidity, and Economic Costs. American Journal of Medicine, 113(Suppl 1A), 5S–13S.
7. Curtis, K. M., Hillis, S. D., Kieke, B. A., Marchbanks, P. A. (2002). Pelvic Inflammatory Disease and Tubo-Ovarian Abscess. Infectious Disease Clinics of North America, 16(4), 995–1010.
8. Bottomley, C., Bourne, T. (2009). Diagnosis and Management of Ovarian Cyst Accidents. Best Practice & Research Clinical Obstetrics & Gynaecology, 23(5), 711–724.
9. Adams, J. G. (Ed.). (2012). Emergency Medicine: Clinical Essentials. Elsevier Health Sciences, Philadelphia.
10. Di Saverio, S., Podda, M., De Simone, B., et al. (2020). Diagnosis and Treatment of Acute Appendicitis: 2020 Update of the WSES Jerusalem Guidelines. World Journal of Emergency Surgery, 15, 27.
11. Pisano, M., Allievi, N., Gurusamy, K., et al. (2020). 2020 World Society of Emergency Surgery Updated Guidelines for the Diagnosis and Treatment of Acute Calculus Cholecystitis. World Journal of Emergency Surgery, 15, 61. doi:10.1186/s13017-020-00336-x.
12. Li, J. J., Killu, K. (2024). Point of Care Abdominal Ultrasound. Emergency Medicine Clinics of North America, 42(1), 1–23.
13. Bianchi, V., Rausei, S., et al. (2024). Artificial Intelligence in the Diagnosis and Treatment of Acute Appendicitis. Updates in Surgery, 76, 1–10.
14. Fatima, M., et al. (2025). Evaluating the Diagnostic Accuracy of Point-of-Care Ultrasound in Acute Abdominal Pain in the Emergency Department. PubMed Central indexed journal article.
15. Akbulut, S., et al. (2025). Artificial Intelligence in Acute Appendicitis. PubMed Central indexed journal article.
16. Börner, N., et al. (2025). The Acute Abdomen: Structured Diagnosis and Treatment. Deutsches Ärzteblatt International, PubMed Central indexed article.