1. Tanım
Arteria facialis, arteria carotis externa’nın majör dallarından biri olup yüzün büyük bir bölümüne, ağız boşluğuna, farenksin bazı kısımlarına ve burun yan duvarına oksijenlenmiş kan sağlar. Karakteristik olarak kıvrımlı (tortuous) seyirli olup hem yüzeyel hem derin topografik ilişkileri nedeniyle klinik ve cerrahi açıdan kritik öneme sahiptir.
2. Embriyoloji
Fasiyal arter, embriyonik gelişimde 2. faringeal ark ile ilişkili vasküler yapılardan türeyen eksternal karotid arter sisteminden gelişir.
- 4–6. gebelik haftaları: Eksternal karotid arterin ventral aort dallarından gelişir.
- Kıvrımlı yapının prenatal dönemde mandibula, submandibular bez ve yüz kaslarının büyümesiyle orantılı olarak şekillendiği düşünülmektedir.
- Embriyolojik varyasyonlar, doğumsal damar anomalilerinin (ör. aplazi, hipoplazi) temelini oluşturur.
3. Makroskopik Anatomi
3.1. Başlangıç
- Kaynağı: Arteria carotis externa’dan, arteria lingualis’in çıkışının biraz üzerinden çıkar.
- Boyun bölgesi seyri: Trigonum caroticum’da başlar, digastricus (venter posterior) ve m. stylohyoideus’un altından geçer.
3.2. Yüz bölgesine geçiş
- Submandibular bez’in posterior yüzünde bir oluk içinden geçer.
- Mandibula gövdesinin alt kenarını, m. masseter’in ön-alt köşesinde (anteroinferior sınır) aşar.
- Bu noktada nabız palpasyonu mümkündür.
3.3. Terminal seyir
- Yanakta m. buccinator üzerinden ağız köşesine doğru uzanır.
- Burun lateral kenarını takip ederek gözün medial köşesinde a. angularis olarak sonlanır.
4. Dalları
4.1. Servikal dallar
- A. palatina ascendens: Yumuşak damak, farenks, tonsilla palatina.
- Ramus tonsillaris: Tonsilla palatina ve farenks mukozası.
- Rami glandulares: Submandibular bez.
- A. submentalis: M. mylohyoideus, m. digastricus (venter anterior), ağız tabanı.
- Rami musculares: Boyun ve çene kasları.
4.2. Yüz dalları
- A. labialis inferior: Alt dudak ve çevresi.
- A. labialis superior: Üst dudak, septum nasi, filtrum.
- A. nasalis lateralis: Burun yan duvarı.
- A. angularis: Medial canthus, göz kapağı, anastomozlarla oftalmik arter.
5. Beslediği Yapılar
- Yüz kasları: M. orbicularis oris, m. buccinator, m. zygomaticus major/minor, m. levator labii superioris vb.
- Farenks ve yumuşak damak: Palatina ascendens ve tonsillaris dallarıyla.
- Ağız tabanı: A. submentalis aracılığıyla.
- Burun boşluğu: Lateral nazal ve septal dallar.
- Tükürük bezleri: Özellikle submandibular bez.
6. Topografik İlişkiler
- Submandibular bez: Arter, bezin posterior yüzünü sarar; cerrahi rezeksiyonda kanama riski.
- Yüz toplardamarı (v. facialis): Daha yüzeyel, fakat yakın seyirli; enfeksiyonların venöz yolla kraniyal yayılım riski (danger triangle).
- Yüz siniri (n. facialis): Arter, sinir dallarının derininde uzanır; yüz siniri koruma amacıyla diseksiyon yönü planlanmalıdır.
- Mandibula: Nabız palpasyonu için anatomik landmark.
7. Histoloji
- Tunika intima: İnce endotel tabakası, minimal subendotel dokusu.
- Tunika media: Elastik liflerden zengin, düz kas tabakaları; arterin kıvrımlı yapısına katkı.
- Tunika adventitia: Yoğun kollajen lifler, nervi vasorum ve vasa vasorum içerir.
- Elastik yapısı, travmaya karşı arterin kopma yerine retrakte olarak kanamayı artırmasına neden olur.
8. Anatomik Varyasyonlar
- Köken varyasyonları (a. carotis externa’dan daha yukarı/ aşağı çıkış).
- Dallanma paterni değişiklikleri (ör. a. labialis superior’un bağımsız çıkışı).
- Literatürde Loukas ve ark. (2006) %18 oranında anlamlı varyasyon bildirmiştir.
9. Anastomozlar
- A. angularis ↔ A. dorsalis nasi (a. ophthalmica dalı) → dış-iç karotis sistem bağlantısı.
- Üst dudak arterleri ↔ karşı taraf arterleri → kollateral dolaşım.
- Klinik önemi: Karotis tıkanıklığında alternatif kan akımı sağlayabilir.
10. Klinik Korelasyonlar
- Palpasyon: Mandibula alt kenarında nabız alınabilir.
- Travma: Yüz yaralanmalarında yüzeysel konumu nedeniyle kesilme riski.
- Cerrahi:
- Submandibular bez cerrahisi.
- Parotis cerrahisi ve boyun diseksiyonları.
- Rekonstrüktif mikrocerrahi flep anastomozları.
- Enfeksiyon yayılımı: Yüz toplardamarıyla ilişkisi nedeniyle kavernöz sinüs trombozu riski.
11. Görüntüleme
- Doppler ultrasonografi: Akım paternleri ve stenoza yönelik.
- Anjiyografi: Tümör embolizasyonu, hemangiom tedavisi, vasküler malformasyon değerlendirmesi.
- BT/MR anjiyografi: Preoperatif planlama, anatomik varyasyon haritalaması.
Keşif
1. Antik Dönemin Gölgeleri (MÖ 5. yy – MS 2. yy)
Hipokrat’ın (MÖ 460–370) tıbbı, damarları fonksiyonel açıdan “kanın aktığı yollar” olarak tanımlıyordu. Ancak arter-ven ayrımı henüz net değildi; arterlerin içinde hava (pneuma) taşıdığına inanılıyordu.
Galenos (MS 129–c. 216), domuz ve maymun diseksiyonları ile insan anatomisine dair en etkili metinleri yazdı. Boyundan yüze giden, alt çenenin kenarından kıvrılarak yanağa çıkan bir damarı tanımladı, fakat ona özel bir ad vermedi. Galenos’un tarifinde bu damar, arteria maxillaris externa’nın bir uzantısı olarak düşünülüyordu. Antik dönemde yüz damarlarının ayrı ayrı isimlendirilmesinden çok, “büyük akış yolları” fikri hakimdi.
2. Rönesans’ın Anatomik Devrimi (16. yy)
1543’te Andreas Vesalius, De humani corporis fabrica’yı yayımladığında anatomi, yüzyılların dogmasından kopmaya başladı. Vesalius, kadavra diseksiyonlarında alt çene köşesinden yukarı kıvrılan, dudaklara ve burun köküne giden bu damarı çizimlerinde net biçimde gösterdi. Ancak onu A. maxillaris externa’nın bir dalı olarak etiketledi.
Bu dönemin en çarpıcı özelliği, anatominin artık yalnızca metinle değil, görselle de aktarılmasıydı. Vesalius’un tahta baskılarında A. facialis, yüz kaslarının damarlandığını açıkça ortaya koyan ince bir hat olarak görünür. Yine de isimlendirme hâlâ sistematik değildi.
3. 17. Yüzyılda Fonksiyonel Merak
İngiliz hekim Thomas Willis (1621–1675), yalnızca beyin damarlarıyla değil, periferik dolaşımla da ilgileniyordu. Yüzdeki kas hareketleri ile kan dolaşımı arasındaki ilişkiyi gözlemledi.
Willis, yüz ifadesi kaslarının kan kaynağını sağlayan bu damarın önemini vurguladı, ancak adını “facialis” olarak koymadı; “maxillaris externa dalı” tanımı devam etti. Bu, dönemin “fonksiyon merkezli” yaklaşımını yansıtıyordu: damar, iskelet sistemi gibi kesin sınırlarla değil, beslediği yapılarla tarifleniyordu.
4. 18. Yüzyıl: İsim Doğuyor
Fransız anatomist Jacques-Bénigne Winslow (1669–1760), 1732’de yayımladığı Exposition anatomique de la structure du corps humain adlı eserinde “arteria facialis” terimini açıkça kullandı.
Winslow’un amacı, damarların isimlerini fonksiyonel bağlamdan çıkarıp, lokasyon ve seyir esaslı bir sistemle adlandırmaktı. “Facialis” adı, damarın yüz bölgesindeki belirgin seyrini vurguluyordu. Bu, tıp dilinde bir nominal devrim sayılabilir; çünkü anatomi, evrensel bir sözlük ihtiyacını hissetmeye başlamıştı.
5. 19. Yüzyıl: Standartlaşma
- yüzyıl sonlarında anatomi terminolojisindeki kaos, uluslararası komitelerin kurulmasına yol açtı.
1895’te Basel Nomina Anatomica, “A. facialis” adını resmi ve evrensel olarak onayladı. Böylece yüzyıllar boyunca farklı adlarla (arteria maxillaris externa dalı, arteria labialis, vb.) anılan bu damar, uluslararası anatomi dilinde tek isim ile anılmaya başladı.
6. Modern Yorum
Bugün A. facialis, hem cerrahi anatomide hem de estetik tıpta kritik öneme sahip. Plastik cerrahiden anjiyografiye kadar birçok alanda, Winslow’un 1732’de verdiği isim, hâlâ aynı netlikle kullanılıyor.
İleri Okuma
- Standring S. (2008). Gray’s Anatomy: The Anatomical Basis of Clinical Practice. 40th ed. Elsevier.
- Loukas M., et al. (2006). The facial artery: a comprehensive review. Clinical Anatomy, 19(4), 331–336.
- Tubbs R.S., et al. (2011). Anatomy and landmarks for localization of the facial artery. Surgical and Radiologic Anatomy, 33(8), 681–685.
- Moore K.L., et al. (2018). Clinically Oriented Anatomy. 8th ed. Wolters Kluwer.
- Sinnatamby C.S. (2019). Last’s Anatomy: Regional and Applied. 13th ed. Elsevier.
- Standring S. (2016). Gray’s Anatomy (41st ed.). Churchill Livingstone. ISBN 9780702052309.
- Sinnatamby CS, Last RJ. Last’s Anatomy, International Edition: Regional and Applied. Elsevier Health Sciences. 2011. ISBN 9780702048395.
