Yaban turpu (Armoracia rusticana), Turpgiller (Brassicaceae) familyasına ait, Avrupa kökenli, çok yıllık ve boyu bir metreyi aşabilen dayanıklı bir bitkidir. Tıbbi ve gastronomik kullanımı yüzyıllara uzanır. Bitkinin tedavi edici etkileri esasen kök kısmında yoğunlaşmıştır.
Etken Bileşenler
Yaban turpu kökü, başta sinigrin ve glukonasturtiin olmak üzere, hardal yağı glikozitleri (glukozinolatlar) içerir. Bitki kökü kesildiğinde ya da ezildiğinde bu glikozitler, hücresel bölmelerde inaktif halde bulunan myrosinase enzimi aracılığıyla keskin kokulu ve kimyasal olarak reaktif bir bileşik olan allil izotiyosiyanata (AITC) dönüşür. Bu reaksiyon, bitkinin doğal savunma mekanizmasının bir parçası olarak otçul hayvanlara ve patojen organizmalara karşı etkin koruma sağlar.
Farmakolojik Etkiler
Yaban turpunun kökünden elde edilen aktif bileşiklerin başlıca farmakolojik etkileri şunlardır:
- Antimikrobiyal: Gram pozitif ve gram negatif bakterilere karşı geniş spektrumlu etki.
- Antioksidan: Serbest radikalleri nötralize ederek hücresel hasarı azaltma.
- Anti-enflamatuar: Sitokin üretimini baskılayarak inflamatuvar süreçleri modüle etme.
- Hiperemizan (rubefaciens): Lokal uygulandığında kan akımını artırıcı etki.
- Dolaşım uyarıcı: Vazodilatasyon yoluyla periferik dolaşımı iyileştirme.
Tıbbi Kullanım Endikasyonları
Yaban turpu kökü (Latince farmakope ismiyle: Armoraciae radix veya Armoraciae radix recens), özellikle aşağıdaki endikasyonlarda bitkisel tıbbi ürün olarak kullanılır:
- Akut solunum yolu enfeksiyonları
– Akut bronşit
– Akut sinüzit - Kadınlarda tekrarlayan ve komplike olmayan alt üriner sistem enfeksiyonları (sistit)
- Haricen uygulandığında rubefaciens olarak, lokal kan dolaşımını artırmak amacıyla
Çoğunlukla Kapuçin tere otu (Tropaeolum majus) ile kombine şekilde kullanımı önerilmektedir; bu kombinasyon sinerjik antimikrobiyal etki sağlar.
Farmasötik Formlar ve Uygulama
Yaban turpu, tıbbi amaçlarla tablet veya sıvı (örn. iksir) formda kullanıma sunulmaktadır. Dozaj, kullanılan preparatın prospektüsüne göre belirlenir. Yaygın bir uygulama şekli, yemeklerden sonra günde 3 ila 5 kez tablet formunda alınmasıdır.
Kontrendikasyonlar
Aşağıdaki durumlarda yaban turpu kökü içeren preparatların kullanımı kontrendikedir:
- Etken maddeye karşı aşırı duyarlılık
- Akut mide ve bağırsak ülserleri
- Akut nefrit (böbrek iltihabı)
- Gebelik (fötotoksisite riski nedeniyle)
Yan Etkiler
Klinik gözlemler doğrultusunda en sık bildirilen advers etkiler, gastrointestinal sistemle ilişkilidir. Bunlar arasında şunlar yer alır:
- Bulantı
- Epigastrik baskı hissi
- Dispeptik yakınmalar (mide yanması, gaz, ishal)
Bu yan etkiler özellikle duyarlı bireylerde ya da önerilen dozun aşılması durumunda gözlemlenir.
Gıda Olarak Kullanımı
Yaban turpu aynı zamanda beslenme kültüründe önemli bir yer tutar. Keskin aromasıyla özellikle kırmızı etler, somon balığı ve şarküteri ürünleriyle birlikte tüketilir. Taze rendelenmiş halde veya kremamsı mus ve sos formlarında, ekmek üzerine sürülerek soğuk öğünlerde kullanımı yaygındır.
Tedarik Durumu
Taze yaban turpu kökü çoğunlukla büyük marketlerde bulunabilir. Bununla birlikte, tablet ve solüsyon gibi tıbbi preparatları eczaneler ve ecza depoları aracılığıyla temin etmek mümkündür.
İleri Okuma
- Lechtenberg, M., Quandt, B., Schmidt, T.J., & Hensel, A. (2008). Isothiocyanates from horseradish root: Hydrolysis products of glucosinolates as bioactive principles in Armoracia rusticana. Planta Medica, 74(12), 1340–1346.
- Dufour, V., Stahl, M., & Baysse, C. (2015). The antibacterial properties of isothiocyanates. Microbiology, 161(2), 229–243.
- Gliszczyńska-Świgło, A., & Ciska, E. (2017). Antioxidant activity of biologically active compounds in horseradish roots. European Food Research and Technology, 243, 1103–1112.
- Kröner, S., Wüst, M., & Glomb, M.A. (2020). Mechanisms of pungency formation in horseradish and their sensory relevance. Journal of Agricultural and Food Chemistry, 68(42), 11763–11772.
