Bordetella pertussis bakterisi adını iki önemli kaynaktan alır:
- Bordetella: Patojeni 1906’da Octave Gengou ile birlikte keşfeden Belçikalı bakteriyolog Jules Bordet‘i onurlandırır.
- pertussis: Latince per (“yoğun” anlamına gelir) ve tussis (“öksürük”) kelimelerini birleştirerek boğmaca öksürüğüne özgü şiddetli öksürük nöbetlerine atıfta bulunur.
Bordetella cinsi, solunum dokularını enfekte eden Gram negatif kokobasilleri içerir. Tür adı, hastalığın tarihsel olarak 16. yüzyıl kadar erken bir tarihte tanımlanmış olan ayırt edici semptomunu yansıtır. Bordet’in bakteriyi izole etme ve immünolojiyi ilerletme konusundaki çığır açıcı çalışması ona 1919 Nobel Fizyoloji veya Tıp Ödülü’nü kazandırdı.
1. Bakteriyoloji
- Aerobik, kapsüllenmiş Gram-negatif kokobasil: Polisakkarit kapsül bağışıklık kaçışına yardımcı olur.
- Konak özgüllüğü: Kesinlikle insan patojeni; hayvan rezervuarı yok.
2. Patogenez
- Bağlanma ve kolonizasyon: Adhezinler (filamentöz hemaglutinin [FHA], pertaktin) kullanarak solunum yolundaki silli epitel hücrelerini hedefler.
- Toksin aracılı hasar:
- Boğmaca toksini: Konak proteinlerinin ADP-ribozilasyonuna neden olan, hücresel sinyallemeyi bozan ve lenfositozu teşvik eden AB toksini.
- Adenilat siklaz toksini: Hücre içi cAMP’yi yükselterek fagosit fonksiyonunu (örn. nötrofiller, makrofajlar) bozar.
- Siliyer disfonksiyon: Mukus birikimine ve paroksismal öksürüğe yol açar.
3. Klinik Özellikler
- Boğmaca (pertussis): Trifazik hastalık:
- Kataral evre: Hafif, soğuk algınlığı benzeri semptomlar (1-2 hafta).
- Paroksismal evre: İnspiratuar “uçuk”, öksürük sonrası kusma ile şiddetli öksürük nöbetleri (2-6 hafta).
- İyileşme evresi: Kademeli iyileşme (haftalar ila aylar).
- Atipik sunumlar: Ergenler/yetişkinler uzun süreli öksürük gösterebilirler (vakaların %10-20’sinde >1 hafta), sıklıkla bronşit olarak yanlış teşhis edilirler.
- Bebeklerde şiddetli: Apne, zatürre ve ölüm riski yüksektir; anne antikorları sınırlı koruma sağlar.
4. Epidemiyoloji
- Bulaşma: Havadan/damlacık yoluyla; oldukça bulaşıcıdır (%90 yakın temaslarda saldırı oranı).
- Bulaşıcı doz: 100 organizma kadar az.
- Aşı etkisi: Aşılanmış popülasyonlarda görülme sıklığı azaldı (örn. Avrupa’da 2009’da 100.000’de 5), ancak bağışıklığın azalması nedeniyle tekrar artış görüldü.
- Risk grupları: Aşılanmamış/az aşılanmış bireyler; <6 aylık bebekler (aşılama öncesi).
5. Tanı
- PCR: Erken teşhis için altın standart (nazofaringeal sürüntü).
- Kültür: Düşük duyarlılık (Bordet-Gengou agar gerektirir; yavaş büyüme).
- Seroloji: Daha sonraki aşamalarda veya epidemiyolojide yararlı olan anti-boğmaca toksin antikorlarını tespit eder.
6. Tedavi ve Profilaksi
- Antibiyotikler: Makrolidler (azitromisin, klaritromisin) erken verilirse (katarrhal evre) bulaşmayı azaltır. Geç tedavi yayılmayı sınırlar ancak semptomları sınırlamaz.
- Aşılama:
- DTaP/Tdap: Boğmaca toksini, FHA, pertaktin içeren hücresiz aşılar. 2, 4, 6 ve 15-18 aylarda uygulanır, 11-12 yaşlarında ve yenidoğanları korumak için gebelik sırasında güçlendirici (Tdap) dozlarla birlikte uygulanır.
- Anne aşılaması: Yenidoğanlarda geçici pasif bağışıklığı artırır.
7. Önemli Düzeltmeler/Açıklamalar
- Anne antikorları: Minimum koruma sağlar; erken bebek aşılaması kritiktir.
- Solunum yolu tutulumu: Öncelikle trakea ve bronşların silli epitelini etkiler (üst/alt solunum yolu örtüşmesi).
- Bulaşıcılık: Yüksek R0 (12–17), salgınlarda derhal izolasyon ve profilaksiye ihtiyaç olduğunu vurgular.
Bordetella pertussis, toksin aracılı hasar ve adhezin kaynaklı kolonizasyon yoluyla boğmacaya neden olur. Tanı PCR’ye dayanır, tedavi makrolidlere odaklanır ve önleme hücresiz aşılara (DTaP/Tdap) dayanır. Halk sağlığı çalışmaları, anne aşılaması ve zamanında bağışıklama yoluyla bebek korumasını hedefler.
Keşif
Boğmacadan sorumlu bakteri olan Bordetella pertussis’in keşfi, tıbbi mikrobiyolojide önemli bir dönüm noktasını temsil eder ve yüzyıllardır süren klinik gözlemleri 20. yüzyılın başlarındaki bilimsel atılımlarla birleştirir.
Boğmacanın Erken Tanısı
Bordetella pertussis’in neden olduğu bilinen hastalığın uzun bir geçmişi vardır ve kayıtlar, hastalığın varlığını 16. yüzyıl kadar erken bir tarihte gösterdiğini ileri sürmektedir. 1578’de Fransız hekim Guillaume de Baillou, Paris’te bir salgını belgelemiş ve karakteristik “boğmaca” öksürüğü de dahil olmak üzere klasik semptomların ayrıntılı açıklamalarını sağlamıştır. Tarihsel tıbbi metinlerde ayrıntılı olarak anlatılan bu olay, daha sonra boğmaca olarak tanımlanacak olan hastalığın bilinen en erken salgınını işaret etmiştir. Latince’de “yoğun öksürük” anlamına gelen “(pertussis) boğmaca” ismi, 1670 yılında İngiliz hekim Thomas Sydenham tarafından tanıtıldı ve “boğaz öksürüğü” ve “tussis epidemica infantum” gibi daha önceki terimlerin yerini aldı. Bu adlandırma kuralı, hastalığın belirgin klinik sunumunun giderek daha fazla tanınmasını yansıtıyordu, ancak bakteriyel nedeni o zamanlar bilinmiyordu.
İlk Gözlem ve Tanımlama
Bordetella pertussis’in bilimsel keşfi, mikrobiyolojideki gelişmelerin etkisiyle 20. yüzyılın başlarında başladı. 1900 yılında Belçikalı bilim insanı Jules Bordet, meslektaşı Octave Gengou ile birlikte boğmaca hastası 5 aylık bir çocuğun balgamında küçük, oval bir bakteri gözlemledi. Tıbbi literatürde belgelenen bu gözlem, hastalıkla mikrobiyal bir bağlantı olduğunu öne sürdüğü için önemli bir andı. Ancak, bakteri başlangıçta asitli agar veya kanlı agar plakaları gibi standart ortamlarda izole edilemediği veya yetiştirilemediği için keşif zorluklarla karşı karşıya kaldı ve bu da bakterinin rolü hakkında bazı şüphelere yol açtı.
İzolasyon ve İsimlendirme
Çığır açan gelişme, Bordet ve Gengou’nun bakterinin izole edilmesini sağlayan özel bir büyüme ortamı olan Bordet-Gengou (BG) ortamını geliştirmesiyle 1906’da gerçekleşti. Bu ilerleme, bakterinin varlığını tutarlı bir şekilde doğrulamalarına ve Bordet’in katkısını onurlandırarak ona Bordetella pertussis adını vermelerine olanak tanıdı. Bu adım, bakteriyi boğmaca hastalığının etkeni olarak belirlediği ve hastalığa neden olan patojenleri tanımlamak için Koch’un varsayımlarıyla uyumlu olduğu için çok önemliydi. 1906 dönüm noktası, tıp tarihinde genellikle resmi keşif olarak anılır, ancak 1900 gözlemi temelleri attı.
Bağlam ve Sonuçlar
Zaman çizelgesi, klinik gözlem ile mikrobiyolojik bilim arasındaki etkileşimi yansıtır. Baillou’nun 1578 tarihli dokümantasyonu, bakteriyle doğrudan ilişkili olmasa da boğmacanın halk sağlığı üzerindeki uzun süreli etkisini vurgular ve tarihsel kayıtlarda özellikle çocuklar arasında yüksek ölüm oranlarına dikkat çekilir. Bordet ve Gengou’nun çalışmalarıyla işaretlenen 1900-1906 dönemi, dönemin belirli patojenleri tanımlamaya odaklanmasına örnek teşkil eder; bu eğilim Haemophilus influenzae gibi paralel keşiflerde görülür. Bu dönemin başarıları, 1930’larda aşı oluşturma gibi daha sonraki gelişmelerin önünü açmıştır; ancak bunlar keşif zaman çizelgesinin kapsamının dışındadır.
Karşılaştırmalı Analiz
İlginçtir ki, hastalık yüzyıllardır tanınırken, bakteriyel tanımlama 20. yüzyılın başlarına kadar sürmüştür ve bu da mikroskopi öncesi tıp biliminin sınırlamalarını vurgulamaktadır. Tarihlerdeki tutarsızlık (gözlem için 1900 ile izolasyon için 1906) bilimsel keşfin yinelemeli doğasını, ilk bulguların yetiştirme ve deney yoluyla doğrulanmasını gerektirdiğini göstermektedir. Bu ikili zaman çizelgesi okuyucular için beklenmedik olabilir, çünkü keşfin tek bir olay değil, yıllara yayılan bir süreç olduğunu göstermektedir.
İleri Okuma
- Bordet, J., & Gengou, O. (1906). Le microbe de la coqueluche. Annales de l’Institut Pasteur, 20, 731–741.
- Bordet, J., & Gengou, O. (1909). The etiology of whooping cough. Journal of the American Medical Association, LIII(5), 321–322.
- Bordet, J. (1912). Microbe et immunité. Annales de l’Institut Pasteur, 26, 1–47.
- Loeffler, F. (1913). Über die bakterielle Ätiologie des Keuchhustens. Deutsche Medizinische Wochenschrift, 39(15), 679–680.
- Cohen, H. H., & Eldering, G. (1938). Pertussis: The disease and its prophylaxis by active immunization. American Journal of Public Health and the Nation’s Health, 28(6), 641–660.
- Linnemann, C. C., & Perry, E. B. (1977). Bordetella pertussis: Virulence factors and host response. Journal of Infectious Diseases, 135(5), 633–640.
- Mattoo, S., & Cherry, J. D. (2005). Molecular pathogenesis, epidemiology, and clinical manifestations of respiratory infections due to Bordetella pertussis and other Bordetella subspecies. Clinical Microbiology Reviews, 18(2), 326–382.
- Kilgore, P. E., Salim, A. M., Zervos, M. J., & Schmitt, H. J. (2016). Pertussis: Microbiology, disease, treatment, and prevention. Clinical Microbiology Reviews, 29(3), 449–486.
