Tanacetum parthenium – Kısa Etimoloji
- Tanacetum: Latince kökenli bu cins adı, muhtemelen Yunanca “athanasia” (ἀθανασία, “ölümsüzlük”) kelimesinden türetilmiştir. Bu adlandırma, bitkinin geleneksel olarak yaşamı uzatıcı ve hastalıklara karşı koruyucu özelliklerine atıfta bulunur.
- Parthenium: Yunanca “parthenos” (παρθένος, “bakire, genç kız”) kelimesinden türediği düşünülmektedir. Bu sözcük, bitkinin antik çağlarda özellikle kadın hastalıkları (örneğin adet krampları) için kullanılmasıyla ilişkilidir. Bazı klasik kaynaklarda ise Parthenon ile bağlantılı efsaneler üzerinden türetildiği ileri sürülmektedir.
1. Genel Tanım ve Botanik Özellikler
- Tanacetum parthenium, Asteraceae (papatyagiller) ailesine ait, Güneydoğu Avrupa kökenli çok yıllık, aromatik bir otsu bitkidir.
- Bitki tipik olarak 15–60 cm boylarına ulaşır.
- Yaprakları aromatik ve pinnat-loblu olup narenciye benzeri bir koku taşır.
- Çiçekleri beyaz dilsi petallere ve sarı tüpsü çiçeklerden oluşan merkezi disk yapısına sahiptir, papatyaya benzer görünüm sunar.
- Yaz aylarında yol kenarlarında sık görülmesi nedeniyle kolay tanınabilir.
2. Etimoloji ve Tarihsel Bağlam
- “Tanacetum” ismi, Yunanca “athanasia” (“ölümsüzlük”) kelimesinden türetilmiştir; bu, bitkiye atfedilen yaşam uzatıcı özellikleri yansıtır.
- “Parthenium” terimi, bazı kaynaklara göre Hipokrat’a dayandırılır ve yaraları iyileştirebilen bitkiler için kullanılmıştır.
- Romalı yazar Plinius, bu bitkinin Parthenon’daki bir işçiyi iyileştirmek için kullanıldığını aktarır.
- Alternatif yorumlarda “parthenium” kelimesi “Parthenos” (bakire) kelimesiyle ilişkilendirilir; adet sancılarında kullanımı bu görüşü destekler.
3. Geleneksel ve Tarihsel Kullanımlar
- Orta Çağ’da, özellikle kadın hastalıklarında (adet düzensizlikleri, uterus spazmları) yaygın olarak kullanılmıştır.
- Yaprakları, hem taze hem de kurutulmuş olarak tüketilmiş, çay, tentür ya da kapsül formunda uygulanmıştır.
- Geleneksel kullanımları arasında baş ağrıları, migren, ateş, romatizmal şikâyetler ve mide sorunları yer alır.
4. Farmakolojik Aktif Bileşenler
- Partenolid: En iyi bilinen bileşendir; seskiterpen lakton sınıfındadır.
- Esansiyel Yağlar: Terapötik etkiye katkı sağlayan çeşitli monoterpen ve seskiterpen türevleri içerir.
- Flavonoidler: Antioksidan ve antiinflamatuar etkilere katkı sağlar.
- Steroller: Hücre zarlarını stabilize edici ve immün sistemi düzenleyici etkilere sahiptir.
5. Farmakodinamik Etki Mekanizmaları
a. Anti-inflamatuvar Etkiler
- NF-kB Yolu: Partenolid, nükleer faktör kappa-B yolunu inhibe ederek proinflamatuar sitokinlerin sentezini engeller.
- COX-2 Enzimi: Prostaglandin sentezini azaltarak inflamasyonu ve ağrıyı hafifletir.
b. Nörolojik Etkiler
- İyon Kanal Modülasyonu: Özellikle kalsiyum ve potasyum kanallarının inhibisyonu yoluyla nöronal uyarılabilirliği azaltır.
- Serotonin Metabolizması: Serotonin salınımı ve geri alımını etkileyerek migren fizyolojisine müdahale eder.
c. Antioksidan Aktivite
- ROS Nötralizasyonu: Reaktif oksijen türlerinin (ROS) azaltılması yoluyla oksidatif stresin önlenmesine katkı sağlar.
d. Antimikrobiyal ve Antisekretuar Etkiler
- Bazı çalışmalar, esansiyel yağların antimikrobiyal spektrumda aktivite gösterdiğini; mide-bağırsak sisteminde ise sekresyonu düzenleyebileceğini göstermiştir.
6. Modern Tıbbi Kullanım Alanları
- Migren Profilaksisi: Klinik çalışmalar, düzenli kullanımın migren sıklığı ve şiddetini azaltabileceğini göstermektedir.
- Leishmaniasis: Özellikle partenolidin antiprotozoal etkileri nedeniyle bu alanda deneysel çalışmalar mevcuttur.
- Ateş ve Artrit: Antiinflamatuvar etkiler nedeniyle bu hastalıklarda geleneksel olarak kullanımı sürmektedir.
7. Farmakope ve Kalite Standartları
- Avrupa Farmakopesi (Ph. Eur.), Tanacetum parthenium preparatlarında minimum partenolid düzeyinin bulunmasını zorunlu kılar.
- Kurutulmuş yapraklar genellikle %0.2–0.4 oranında partenolid içerir.
8. Yan Etkiler ve Önlemler
- Ağız Ülserleri: Taze yaprakların çiğ tüketimi oral mukozada tahrişe yol açabilir.
- Gastrointestinal Sorunlar: Mide bulantısı, reflü ve ekşi geğirme rapor edilmiştir.
- Cilt Reaksiyonları: Duyarlı bireylerde kontakt dermatit veya alerjik reaksiyonlar görülebilir.
- Gebelikte Kullanım: Rahim kasılmalarını tetikleyebileceği için kesinlikle önerilmez.
9. Klinik Bulgular ve Araştırmalar
- Bazı çift-kör kontrollü klinik deneylerde migren sıklığında istatistiksel olarak anlamlı azalmalar gözlemlenmiştir.
- Ancak sonuçlar heterojen olup, tutarlı etkinlik için daha fazla randomize çalışmaya ihtiyaç duyulmaktadır.
10. Yayılım ve Kültürel Yetiştirme
- Günümüzde Avrupa, Kuzey Amerika ve Avustralya başta olmak üzere birçok bölgede süs ve tıbbi amaçla yetiştirilmektedir.
- Uygun toprakta kolayca çoğalır, bahçelerde ve yol kenarlarında yarı vahşi formları görülmektedir.
11. Uygulama Yöntemleri
- Çay: Kurutulmuş yapraklardan demlenerek.
- Kapsül: Standartize ekstre formunda.
- Tentür: Alkol bazlı bitkisel özüt şeklinde.
- Topikal Kullanım: Seyreltilmiş formda lokal inflamasyonlarda.
12. Genel Değerlendirme
Tanacetum parthenium, geleneksel tıpta derin köklere sahip olup modern farmakoloji tarafından da dikkatle incelenmektedir. Özellikle migren profilaksisi açısından öne çıkmakta, ancak potansiyel yan etkileri nedeniyle dikkatli kullanım ve tıbbi danışmanlık gerektirmektedir.
Keşif
1. Antik Çağ: İlk Belgelenmiş Kullanımlar (MÖ 5.–1. yüzyıllar)
- Hipokrat (MÖ 5. yüzyıl) ve takipçileri tarafından Tanacetum parthenium’un “ateş düşürücü” ve “kadın hastalıkları” için kullanıldığına dair dolaylı referanslar mevcuttur. Bitki, özellikle rahim kasılmalarını yatıştırıcı ve doğumu kolaylaştırıcı özellikleri nedeniyle tanımlanmıştır.
- Dioskorides (M.S. 1. yüzyıl), De Materia Medica adlı eserinde bitkiyi “parthenion” olarak adlandırır ve adet düzensizlikleri, doğum sonrası spazmlar, baş ağrıları ve iltihaplar için önerir.
- Plinius Secundus (Plinius the Elder, M.S. 1. yüzyıl), Naturalis Historia adlı eserinde Tanacetum parthenium’a dair efsanevi bir anlatı sunar: Bir işçi, Parthenon’un inşası sırasında yaralanmış, bu bitkiyle tedavi edilmiş ancak daha sonra düşerek ölmüştür. Bu nedenle bitkinin adı Parthenon ile ilişkilendirilmiştir.
2. Orta Çağ: Monastik Tıp ve Kadın Sağlığı (6.–15. yüzyıllar)
- Avrupa’da Benediktin manastırlarında geliştirilen şifalı bitki bahçelerinde yaygın biçimde yetiştirilmiş ve kadın hastalıkları için kullanılmıştır.
- Tacuinum Sanitatis gibi tıbbi rehberlerde, Tanacetum parthenium’un “baş ağrısına iyi gelen bitkiler” arasında yer aldığı görülür.
- İngiltere’de “feverfew” adı altında bahçelerde yetiştirilmiş; “fever-few” (azaltılmış ateş) olarak adlandırılması, bu dönemde yaygın “ateş düşürücü” kullanımıyla ilişkilidir.
3. Rönesans ve Erken Modern Dönem: Sistematik Sınıflandırmalar (16.–18. yüzyıllar)
- Leonhart Fuchs ve John Gerard gibi botanikçiler, bitkinin detaylı tanımını ve görsellerini eserlerine dahil etmişlerdir. Gerard, The Herball or Generall Historie of Plantes (1597) adlı eserinde bitkinin “baş ağrısını hafiflettiğini” belirtmiştir.
- Carl Linnaeus, 1753 yılında Species Plantarum adlı eserinde Tanacetum parthenium’u modern binominal sistemde sınıflandırarak bugünkü bilimsel adını vermiştir: Tanacetum parthenium (önce Chrysanthemum parthenium olarak da anılmıştır).
4. 19. Yüzyıl: Farmakopeye Giriş ve Tıbbi Literatürde Sistematik Kullanım
- İngiliz, Alman ve Fransız farmakopelerinde Tanacetum parthenium, “tıbbi bitkiler” kategorisine dahil edilmiştir.
- Homeopatik uygulamalarda da yer bulmuştur; baş ağrıları, sinirlilik ve adet bozuklukları gibi belirtiler için tavsiye edilmiştir.
- Ancak bu dönemde etkinlik kanıtlarının sınırlı oluşu nedeniyle tıbbi uygulamalardaki kullanımı marjinalleşmiştir.
5. 20. Yüzyıl: Klinik Gözlemler ve İlk Modern Çalışmalar
- 1970’lerin sonunda İngiltere’de bazı halk sağlığı grupları, geleneksel kullanımları tekrar canlandırmış; migren üzerindeki etkiler halk arasında gözlemlenmiştir.
- Bu gözlemler Johnson ve arkadaşları tarafından 1985’te BMJ’de yayımlanan ilk klinik ön çalışma ile bilimsel düzeye taşınmıştır.
- Bunu takip eden Murphy ve arkadaşları (1988) gibi araştırmalar, çift kör plasebo kontrollü yöntemlerle bitkinin migren profilaksisindeki etkilerini değerlendirmiştir.
6. 21. Yüzyıl: Moleküler Farmakoloji ve Klinik Değerlendirme
- Bitkideki partenolid maddesi, NF-κB inhibitörü olarak tanımlanmış ve hem anti-inflamatuvar hem de antitümör potansiyeli nedeniyle biyomedikal araştırmalarda yoğun ilgi görmüştür.
- Avrupa Farmakopesi (PhEur), bitkinin standardize preparatlarında minimum partenolid içeriğini zorunlu kılmıştır.
- Moleküler düzeyde çalışmalar, bitkinin COX-2 enzimi, iyon kanalları, serotonin düzenleyicileri ve reaktif oksijen türleri (ROS) üzerindeki etkilerini açıklığa kavuşturmuştur.
- Günümüzde özellikle migren profilaksisi, enflamatuvar hastalıklar ve paraziter enfeksiyonlar (örn. leishmaniasis) için deneysel araştırmalarda değerlendirilmektedir.
İleri Okuma
- Dioscorides, P. (ca. 50 AD). De Materia Medica.
- Plinius Secundus, G. (ca. 77 AD). Naturalis Historia.
- Gerard, J. (1597). The Herball or Generall Historie of Plantes. London: John Norton.
- Linnaeus, C. (1753). Species Plantarum. Stockholm: Laurentii Salvii.
- Grieve, M. (1931). A Modern Herbal. London: Jonathan Cape.
- Johnson, E. S., Kadam, N. P., Hylands, D. M., & Hylands, P. J. (1985). Efficacy of feverfew as prophylactic treatment of migraine. BMJ (Clinical research ed.), 291(6495), 569–573.
- Murphy, J. J., Heptinstall, S., & Mitchell, J. R. (1988). Randomised double-blind placebo-controlled trial of feverfew in migraine prevention. Lancet, 332(8604), 189–192.
- Awang, D. V. C. (1998). Feverfew (Tanacetum parthenium): A review. Canadian Pharmaceutical Journal, 131(2), 26–30.
- Ernst, E., & Pittler, M. H. (2000). Efficacy of ginger for nausea and vomiting: a systematic review of randomized clinical trials. British Journal of Anaesthesia, 84(3), 367–371.
- Pareek, A., Suthar, M., Rathore, G. S., & Bansal, V. (2011). Feverfew (Tanacetum parthenium L.): A systematic review. Pharmacognosy Reviews, 5(9), 103–110.
- Heptinstall, S., White, A., Williamson, E. M., & Mitchell, J. R. A. (2012). Feverfew: Pharmacology and clinical properties. Phytotherapy Research, 26(10), 1420–1425.
- Miklasińska-Majdanik, M., et al. (2018). Antimicrobial activity of selected plant essential oils against antibiotic-resistant Staphylococcus aureus. Phytochemistry Reviews, 17, 1175–1186.
- Ghavami, A., et al. (2021). Evaluation of the pharmacological properties of Tanacetum parthenium and its major compound, parthenolide: A review. Iranian Journal of Basic Medical Sciences, 24(2), 116–126.
- Parvez, M. K., & Rishi, V. (2021). Tanacetum parthenium: Traditional uses, phytochemistry, pharmacology, and toxicology. Phytotherapy Research, 35(10), 5634–5654.
Yorum yazabilmek için oturum açmalısınız.