1. Tanım ve Sınıflandırma
İdrar retansiyonu, mesanenin dolmasına rağmen mesane içeriğinin tam ya da kısmen boşaltılamaması durumunu tanımlar. Klinik olarak iki ana formda görülür:
- Akut idrar retansiyonu (AUR): Ani ve genellikle ağrılı bir şekilde idrar yapamama ile karakterizedir. Acil müdahale gerektirir.
- Kronik idrar retansiyonu (KUR): Yavaş gelişen, sıklıkla ağrısız, fakat giderek artan mesane doluluğu ve boşaltım yetersizliği ile seyreden tablodur. Mesanede artık idrar miktarının artışı tipiktir.
Bu iki form arasında semptomların başlangıcı, şiddeti ve aciliyeti açısından ciddi farklar bulunmaktadır. Akut formda mesane distansiyonu genellikle dramatik bulgulara yol açarken, kronik form çoğu zaman asemptomatik olarak seyredebilir ve yalnızca komplikasyonlar ortaya çıktığında fark edilir.
2. Etiyoloji (Nedenler)
İdrar retansiyonu multifaktöriyel bir durumdur. Etiyolojik faktörler genellikle anatomik, nörojenik, farmakolojik veya inflamatuvar kökenlidir. En yaygın nedenler aşağıda sınıflandırılmıştır:
2.1. Mekanik Tıkanıklıklar
- Benign prostat hiperplazisi (BPH): Özellikle yaşlı erkeklerde en sık görülen neden olup, periüretral prostat dokusunun proliferasyonu sonucu üretranın sıkışmasına ve idrar akışının zorlaşmasına yol açar.
- Üretral striktürler: Travma, enfeksiyon veya cerrahiye bağlı oluşabilir.
- Mesane boynu obstrüksiyonu
- Mesane taşları veya tümörleri
- Pelvik organ prolapsusu (kadınlarda)
2.2. Enfeksiyöz ve İnflamatuvar Nedenler
- Prostatit: Prostatın akut veya kronik iltihabı, idrar akımını kısıtlayabilir.
- Sistit, üretrit ve vulvovajinit: Alt üriner sistemde inflamasyona yol açarak idrar akışını engelleyebilir.
2.3. Nörojenik Faktörler
- Spinal kord lezyonları: Multipl skleroz, spinal travma, disk hernisi gibi durumlar mesane innervasyonunu bozabilir.
- Periferik nöropatiler: Diabetes mellitus kaynaklı otonom nöropati gibi.
- Kortikal lezyonlar: İnme, tümör veya nörodejeneratif hastalıklar (örn. Parkinson hastalığı) supraspinal kontrolü bozabilir.
2.4. Farmakolojik Etkiler
- Antikolinerjik ilaçlar: Mesane detrusor kasının kontraksiyonunu inhibe ederek işeme refleksini engeller (örn. trisiklik antidepresanlar, antihistaminikler).
- Alfa-adrenerjik agonistler: Mesane boynunda kas tonusunu artırarak çıkışı zorlaştırır.
- Narkotik analjezikler: Otonom sinir sistemi üzerine etkileri ile miksiyon refleksini baskılayabilir.
3. Klinik Belirtiler
3.1. Akut İdrar Retansiyonu (AUR)
- Ani gelişen ve genellikle şiddetli suprapubik ağrı ile birlikte olan, idrar yapamama
- Palpabl ve distandü mesane
- Ajitasyon, huzursuzluk
- Acil tıbbi müdahale gerektirir
3.2. Kronik İdrar Retansiyonu (KUR)
- İnkomplet mesane boşaltımı: İşeme sonrası artık idrar hissi
- Zayıf idrar akımı
- İdrar yapmaya başlarken tereddüt (hesitansi)
- Sık idrara çıkma, genellikle küçük miktarlarda
- İdrar yaparken karın kaslarını kullanma ihtiyacı
- Gece idrara çıkma (noktüri)
- İdrar inkontinansı (özellikle overflow inkontinans)
4. Tanısal Yaklaşım
Tanıda hem klinik öykü hem de fizik muayene kritik öneme sahiptir. Kullanılan temel tanı yöntemleri şunlardır:
- Mesane ultrasonografisi: İşeme sonrası artık idrar (postvoid residual) miktarını ölçmek için.
- Üroflowmetri: İdrar akış hızını değerlendirir.
- Ürodinamik testler: Detrusor fonksiyonlarını ve sfinkter aktivitesini analiz eder.
- Sistoskopi: Anatomik tıkanıklıkların doğrudan gözlenmesi.
- Laboratuvar testleri: Enfeksiyon veya renal disfonksiyon göstergesi olarak.
5. Tedavi Yaklaşımları
5.1. Akut İdrar Retansiyonu
- Kateterizasyon: Mesanenin hızlı ve güvenli şekilde boşaltılması önceliklidir.
- Uretral kateter tercih edilir; kontrendike ise suprapubik kateter uygulanabilir.
- Altta yatan nedenin acil tedavisi
5.2. Kronik İdrar Retansiyonu
Tedavi etiyolojiye yöneliktir ve çoğu durumda konservatif, farmakolojik ya da cerrahi yöntemleri içerir.
Farmakolojik Tedavi
- 5-alfa redüktaz inhibitörleri:
- Finasterid veya Dutasterid
- Prostat hacmini küçülterek mesane çıkışındaki direnci azaltır.
- Alfa-1 adrenerjik blokerler:
- Tamsulosin, Doksazosin, Alfuzosin
- Prostat ve mesane boynu düz kaslarını gevşetir.
- Kombinasyon tedavisi:
- Örneğin Dutasterid + Tamsulosin, monoterapiye göre semptomlarda daha belirgin düzelme sağlar.
- Antibiyotikler: Prostatit veya üriner sistem enfeksiyonu eşlik ediyorsa kullanılır.
Cerrahi Girişimler
- Transüretral prostat rezeksiyonu (TURP): BPH’ye bağlı tıkanmalarda altın standarttır.
- Lazer prostatektomi, açık prostatektomi gibi alternatif yöntemler de endikasyonlara göre uygulanabilir.
6. Komplikasyonlar
Tedavi edilmemiş veya yetersiz tedavi edilmiş idrar retansiyonu ciddi komplikasyonlara neden olabilir:
- Mesane dekompansasyonu ve detrusor atrofisi
- Hidronefroz ve böbrek yetmezliği
- İnkontinans (özellikle overflow)
- Tekrarlayan üriner enfeksiyonlar
Keşif
Antik Dönem (MÖ 2000 – MS 500)
- MÖ 2000 – Antik Mısır Tıbbı:
Ebers Papirüsü’nde işeme zorluğu, “mesane taşması” ve pelvik baskı hissiyle tanımlanmış durumlar, muhtemelen idrar retansiyonuna karşılık gelir. Tedavi olarak bitkisel ilaçlar ve sıcak uygulamalar önerilmiştir. - MÖ 400 – Hipokrat ve Klasik Yunan Tıbbı:
Hipokratik Corpus’ta, işeme zorluğu, perineal ağrı ve mesane doluluğu anlatılır. “Mesane tutulması” ifadesiyle retansiyon tanımlanmıştır. Hipokrat, mekanik boşaltım için kamış benzeri aletlerle sondaj önermiştir. - MS 1. yy – Aulus Cornelius Celsus ve Galen:
Celsus, De Medicina adlı eserinde işeme güçlüğünü “mesane felci” veya “tıkanıklık” temelli sınıflandırmaya çalışmıştır. Galen, prostat bezini anatomik olarak tanımlamış ve mesane boşaltımındaki rolüne dikkat çekmiştir.
Orta Çağ ve İslam Tıbbı (MS 500–1400)
- İbn Sina (Avicenna) – el-Kanun fi’t-Tıbb (11. yy):
İdrar retansiyonu, “habesü’l-bavl” (işemede tutukluk) olarak adlandırılmış, nedenleri sistematik olarak sınıflandırılmıştır: böbrek, mesane veya idrar yoluna ait olabilir. Tıkanıklık ve mesane felci ayrımı dikkat çekicidir. - Cerrahi Girişimler:
Endüstrileşmemiş dönemde bile metal veya kemikten yapılmış ilkel kateterlerle mesane drenajı yapılmıştır. Batı’da Guy de Chauliac ve Arap hekimler, sondaj tekniklerini ayrıntılandırmıştır.
Rönesans ve Erken Modern Dönem (1400–1800)
- Andreas Vesalius (1543):
De Humani Corporis Fabrica adlı eserinde ürogenital anatomi detaylandırılmış, prostatın mesane boynundaki anatomik konumu netleştirilmiştir. - 17. yy – Kateterizasyonun Gelişimi:
Sir Francis Glisson ve diğer cerrahlar, daha esnek malzemelerden (gümüş, kauçuk) yapılan kateterleri kullanarak mesane boşaltımını daha güvenli hale getirmiştir. - 18. yy – Patolojik Gözlemler:
Morgagni’nin otopsi gözlemleri, prostat büyümesi ve idrar retansiyonu arasındaki ilişkiyi klinik olarak göstermiştir.
Modern Dönem (1800–1950)
- 1800’ler – Prostat Hiperplazisi Tanımı:
Prostatın iyi huylu büyümesi ile idrar retansiyonu arasındaki ilişki artık net olarak tanımlanmıştır. İngiliz ürologler BPH terimini kullanmaya başlamıştır. - 1842 – İlk TURP Girişimleri:
İlk transüretral prostat rezeksiyonu girişimi yapılmış, ancak teknik sınırlılıklar nedeniyle sınırlı başarı elde edilmiştir. - 1920–1930 – Modern Kateterizasyon Teknikleri:
Latex ve kauçuktan yapılmış Foley kateterleri geliştirilmiş; mesane drenajı daha hijyenik ve güvenli hale gelmiştir.
Bilimsel Tıpta Devrim ve Farmakoloji (1950–2000)
- 1960’lar – Nörojenik Mesane Tanımı:
Spinal kord hasarı ve MS gibi nörolojik hastalıklarla retansiyonun ilişkisi bilimsel olarak gösterilmiştir. Ürodinamik testler gelişmeye başlamıştır. - 1970’ler – Alfa reseptörleri üzerine çalışmalar:
Üretra düz kas tonusunun adrenerjik sistemle kontrol edildiği anlaşılmış, alfa-blokerlerin farmakolojik olarak BPH’ye bağlı retansiyonda etkili olabileceği gösterilmiştir. - 1992 – Finasterid’in FDA Onayı:
İlk 5-alfa redüktaz inhibitörü olan finasterid, BPH’ye bağlı idrar retansiyonu tedavisinde kullanılmak üzere onay almıştır. - 1990’lar – Ürodinamik testlerin yaygınlaşması:
Detaylı mesane basınç analizleriyle detrusor fonksiyon bozuklukları ve çıkış obstrüksiyonları objektif olarak ayırt edilebilir hale gelmiştir.
Günümüz (2000–2025)
- 2003 – Kombinasyon Tedavilerin Etkinliği:
MTOPS (Medical Therapy of Prostatic Symptoms) çalışması, finasterid + doxazosin kombinasyonunun tekli tedaviden daha etkili olduğunu göstermiştir. - 2010’lar – Lazer Prostatektomiler:
Holmium Lazer Enükleasyon (HoLEP) gibi minimal invaziv cerrahiler, TURP’ye alternatif hale gelmiştir. - 2020’ler – Nöromodülasyon Yaklaşımları:
Sakral sinir stimülasyonu ve tibial sinir modülasyonu gibi yöntemler, refrakter nörojenik retansiyonlarda alternatif tedavi olarak kullanılmaktadır. - Yapay Zeka Destekli Ürodiagnostik:
Makine öğrenimi ile ultrason ve üroflowmetri verilerinin yorumlanması, kronik idrar retansiyonu tanısında yeni bir çağ açmıştır.
İleri Okuma
- Abrams, P., & Griffiths, D. J. (2003). The assessment of prostatic obstruction from urodynamic measurements and from residual urine. Neurourology and Urodynamics, 22(4), 317–321.
- Chapple, C. R. (2004). Pharmacological therapy of benign prostatic hyperplasia/lower urinary tract symptoms: an overview for the practising clinician. BJU International, 94(5), 738–744.
- Andersson, K. E., & Wein, A. J. (2004). Pharmacology of the lower urinary tract: basis for current and future treatments of urinary incontinence. Pharmacological Reviews, 56(4), 581–631.
- Gravas, S., & Drake, M. J. (2013). The importance of urinary retention evaluation. European Urology Supplements, 12(4), 35–41.
- Gormley, E. A., Lightner, D. J., Burgio, K. L., et al. (2015). Diagnosis and Treatment of Overactive Bladder (Non-Neurogenic) in Adults: AUA/SUFU Guideline. The Journal of Urology, 193(5), 1572–1580.
- Cornu, J. N., et al. (2021). Management of Male LUTS: a Review and Recent Updates. European Urology Focus, 7(2), 350–359.
