Kabakulak virüsü

1. Giriş ve Genel Tanım

Kabakulak, başlıca tükürük bezlerini, özellikle de parotis bezini tutan, sistemik seyirli, akut, viral bir enfeksiyöz hastalıktır. Etken, Paramyxoviridae ailesinden, Rubulavirus cinsine ait, zarflı bir RNA virüsüdür. Hastalık genellikle çocukluk çağında geçirilmekle birlikte, aşı programlarının yaygınlaştığı toplumlarda erişkinlerde görülme sıklığı görece artmış; bu yaş grubunda komplikasyonların daha ağır seyretmesi nedeniyle klinik ve halk sağlığı açısından özel önem kazanmıştır.

Kabakulak, klinik olarak en sık ağrılı parotis şişliği, ateş, baş ağrısı ve halsizlik ile seyreder; ancak enfeksiyon olgularının kayda değer bir kısmı belirtisiz ya da hafif seyirli olduğundan, gerçek insidans çoğu zaman bildirilenden yüksektir.

---

2. Etken: Viroloji ve Yapı Özellikleri

2.1. Virüsün Temel Özellikleri

Kabakulak virüsü:

• Aile: Paramyxoviridae
• Cins: Rubulavirus
• Genom: Tek zincirli, negatif polariteli (−) RNA
• Zarf: Konak hücre zarından köken alan lipid membran
• Yüzey glikoproteinleri:
  • Hemaglütinin-nöraminidaz (HN) proteini
  • Füzyon (F) proteini

Negatif polariteli RNA, doğrudan mRNA olarak kullanılamaz; bu nedenle virüs, kendi RNA polimerazını da beraberinde taşır ve çoğalma için önce komplemanter (pozitif) iplikçik sentezler. Zarflı olması, virüsün çevresel koşullara karşı görece duyarlı olmasına, buna karşın damlacık yoluyla kısa mesafede etkili ve oldukça bulaşıcı olmasına katkıda bulunur.

2.2. Yüzey Uzantıları ve Hücre Tropizmi

Virüsün yüzeyinden çıkan özgül uzantılar (spike benzeri glikoproteinler), lipid zarfın dışına doğru uzanır ve konak hücre reseptörlerine bağlanmada işlev görür. HN proteini, sialik asit içeren reseptörlere bağlanır; F proteini ise virüs zarfı ile konak hücre membranının kaynaşmasını (füzyon) sağlar.

Bu mekanizma, virüsün başta:

• Parotis bezi duktus epitel hücreleri,
• Merkezi sinir sistemi,
• Gonadlar (testis ve over),
• Pankreas,
• Böbrek

gibi dokularda tropizm göstermesine zemin hazırlar.

---

3. Bulaşma ve Epidemiyoloji

3.1. Bulaş Yolu

Kabakulak virüsü başlıca:

• Damlacık (aerosol) yolu ile,
• Bazen kontamine salya ile yakın temas sonucu (örneğin ortak çatal-kaşık, bardak kullanımı)

bulaşır. Enfekte bireylerin konuşma, öksürme, hapşırma sırasında saçtıkları mikroskobik damlacıklar, virüsü çevreye yayar.

3.2. Bulaştırıcılık Dönemi ve Kuluçka Süresi

• Kuluçka süresi: Yaklaşık 14–25 gün
• Bulaştırıcılık:
  • Klinik belirtiler ortaya çıktıktan sonra 3–9 gün süreyle yüksek
  • Bu dönem, genellikle parotis şişliği ve ateşin eşlik ettiği klinik fazla çakışır

Vakaların yaklaşık %20’si tamamen belirtisiz seyreder. Bu asemptomatik olgular, fark edilmeden topluma karışarak sürdürülmüş bulaş zincirlerine katkıda bulunur.

3.3. Yaşa Bağlı Seyir

Kabakulak tipik olarak çocukluk çağında daha hafif, ergenlik ve erişkinlikte ise daha ağır seyreder. Özellikle ergenlik sonrası erkeklerde orşit, kadınlarda ooforit ve tüm erişkin yaş gruplarında pankreatit ve nörolojik komplikasyonlar açısından risk artışı söz konusudur.

---

4. Etimoloji ve Tarihsel-Ardışık Anlam Katmanları

4.1. “Mumps” Kelimesinin Kökeni

İngilizce “mumps” sözcüğü, tarihsel olarak yüz ifadesi, yüz buruşturma ve mızmızlanma ile ilişkili bir anlam alanından gelişmiştir:

• 16. yüzyıl başlarında, “to mump” fiili, “dilenci gibi sızlanmak, mırıldanmak, mızmızlanmak” anlamına gelir.
  16. yüzyıl sonuna doğru, “a mump” yüz buruşturma, somurtma ifadesini anlatmak için kullanılır.
  17. yüzyılda, “the mumps” sözcüğü, hem “melankolik ruh hali, huysuzluk, sessiz hoşnutsuzluk” hem de tükürük bezlerinin şişmesiyle karakterize enfeksiyöz hastalık anlamını taşımaya başlar.

Bu anlam kaymasının, kabakulağın tipik yüz görünümüne atıfla gerçekleştiği düşünülür:
Şişmiş parotis bezleri, kulak memelerinin dışa doğru itilmesi ve ağrılı çiğneme ile ilişkilenen yüz ifadesi, “somurtan, şişmiş, memnuniyetsiz bir yüz” imgesini pekiştirir.

Felemenkçedeki “mompen” fiili, “hile yapmak, aldatmak” anlamının yanı sıra, muhtemelen daha eski bir biçimde “mırıldanmak, mızmızlanmak” anlam alanıyla ilişkili kabul edilir. Bu kökten İngilizceye geçen duygu tonu, “mızmızlanan somurtkan yüz” ile “yüzü şişmiş, rahatsız bir hasta” imgesinin birleşmesine zemin hazırlamış olabilir.

4.2. Türkçede “Kabakulak”

Türkçedeki “kabakulak” kelimesi de benzer biçimde görsel ve bedensel bir imgeye dayanır:

• “Kaba” unsurunun, “iri, kaba şekilde şişmiş” görünümü;
• “Kulak” unsurunun, şişen parotis bezleriyle birlikte kulak çevresinin belirginleşmesini vurguladığı düşünülür.

Dolayısıyla, Türkçe ve İngilizce adlandırmalar, farklı dil ailelerinden gelseler de, bir “yüz ve kulak çevresinde şişme” gözleminden yola çıkarak benzer bir bedensel imge – dilsel adlandırma ilişkisinin ürünüdür.

---

5. Patogenez: Konaktan Dokuya, Dokudan Sisteme

5.1. Giriş Kapısı ve Yayılım

Virüs organizmaya genellikle:

• Üst solunum yolu mukozası,
• Orofaringeal epitel

üzerinden giriş yapar. Giriş sonrası:

1. Lokal çoğalma: Üst solunum yolu ve bölgesel lenfoid dokuda çoğalma
2. Primer viremi: Virüs, kan dolaşımına geçer
3. Sekonder viremi: Daha geniş sistemik yayılım ile hedef organlara ulaşır

5.2. Hedef Organlar ve Doku Tropizmi

Sekonder viremi ile birlikte virüs:

• Parotis ve diğer tükürük bezleri
• Merkezi sinir sistemi (meninksler, beyin parankimi)
• Testis ve epididim
• Over
• Pankreas
• Daha nadiren böbrek, eklem, miyokard, tiroid, meme dokusu (mastit)

gibi organlara yerleşebilir.

5.3. İmmün Yanıt ve Klinik Belirtiler

Virüsün çoğalması ve dokularda oluşturduğu hasara karşı:

• Doğal bağışıklık (innate immunity): İnterferon yanıtı, makrofaj aktivasyonu
• Edinsel bağışıklık (adaptive immunity):
  • Humoral yanıt (özellikle IgM, ardından IgG antikorları)
  • Hücresel yanıt (T hücre aracılı sitotoksisite)

devreye girer. Parotis bezi ve diğer organlardaki şişlik ve ağrı, hem viral sitopatik etki hem de buna eşlik eden lokal inflamatuar yanıt ve ödemin sonucudur.

---

6. Klinik Seyir

6.1. Prodromal Dönem

Enfeksiyon belirtileri, genellikle spesifik olmayan bir prodromal faz ile başlar:

• 1–2 gün süren:
  • Halsizlik, kırgınlık
  • Ateş ve baş ağrısında artış
  • İştahsızlık
  • Bazen eklem ağrıları

Bu dönem, henüz tipik parotis şişliği ortaya çıkmadan önce hastanın kendisini “hasta” hissettiği evredir.

6.2. Parotitis ve “Kabakulak Yüzü”

Prodromal fazı takiben, sıklıkla tek taraflı (çoğunlukla sol) başlayan parotis bezinin karakteristik şişmesi ortaya çıkar:

• Ağrılı, hamurumsu kıvamda şişlik
• Çevre ciltte ödem, gerginlik, ısı artışı
• Çiğneme ve yutkunma sırasında belirgin ağrı artışı
• Sıklıkla kulak ağrısı ile birliktelik

Hastaların yaklaşık %75’inde, 1–2 gün içerisinde karşı taraf parotis bezinin de şişmesi gözlenir. İki taraflı tutulumu olan olgularda tipik “kabakulak yüzü” oluşur; kulak memeleri dışa doğru itilir, yüz hatları yuvarlak ve gergin görünür.

6.3. Diğer Tükürük Bezlerinin Tutulumu

• Submandibular bez
• Sublingual (dilaltı) bez

tutulumu da görülebilir; ancak özellikle izole submandibular veya izole sublingual tutulum oldukça nadirdir.

Parotis kanalının (Stensen kanalı) ağız içi açılımı olan bukkal papilla kızarık ve şiş olabilir; bu durum pratikte papillit olarak tanımlanır ve çiğneme sırasında ağrının artmasına katkıda bulunur.

6.4. Asemptomatik ve Hafif Seyirli Olgular

Kabakulak enfeksiyonlarının yaklaşık %20’si klinik olarak belirgin parotit olmaksızın seyreder. Bu olgularda:

• Hafif ateş,
• Minimal solunum yolu bulguları,
• Belirsiz halsizlik

gibi belirtiler tek başına görülebilir ve tanı çoğu zaman hiç konulmaz. Buna rağmen, bu bireyler de bulaştırıcı olabilir.

---

7. Komplikasyonlar

Kabakulak çoğunlukla kendi kendini sınırlayan bir hastalık olsa da, özellikle ergen ve erişkinlerde ciddi komplikasyonlar gelişebilir.

7.1. Merkezi Sinir Sistemi Tutulumu

• Kabakulak geçiren hastaların yaklaşık %50’sinde, beyin omurilik sıvısında (BOS) pleositoz (hücre sayısında artış) saptanabilir; bu her zaman klinik menenjit bulgusu ile birlikte olmayabilir.
• Klinik olarak belirgin menenjit gelişme oranı yaklaşık %1–10 arasındadır.
• Ensefalit (beyin parankim tutulumu) daha nadir olup, yaklaşık %0,5 oranında görülür.

Klinik yelpaze, hafif ense sertliğinden konvülziyon, bilinç değişikliği ve fokal nörolojik defisitlere kadar uzanabilir. Çoğu olguda tam iyileşme sağlansa da, nadiren kalıcı nörolojik sekeller bildirilmiştir.

7.2. Gonadal Tutulum

Özellikle ergenlik sonrası erkeklerde:

• Kabakulak geçiren erkek hastaların %10–40’ında:
  • Orşit (testis iltihabı)
  • Epididimit veya ikisinin birlikte görüldüğü orşiepididimit

ortaya çıkabilir. Tipik olarak parotit başlangıcından birkaç gün sonra testislerde:

• Şiddetli ağrı
• Şişlik
• Skrotal eritem ve ısı artışı

görülebilir. Çoğu olguda tek taraflıdır; ancak özellikle iki taraflı ağır orşit geçirenlerde subfertilite veya nadiren infertilite riski tartışılmaktadır.

Kadınlarda ise, kabakulak geçirenlerin yaklaşık %5’inde ooforit (over iltihabı) görülür. Alt karın ağrısı, hassasiyet ve bazen adet düzensizliği ile seyreder; çoğu olgu sekel bırakmadan iyileşir.

7.3. Pankreatit

Kabakulak olgularının yaklaşık %5–10’unda, pankreatit gelişebilir. Klinik tablo:

• Üst karın bölgesinde kuşak tarzında ağrı
• Bulantı-kusma
• Serum amilaz ve lipaz düzeylerinde yükselme

ile karakterizedir. Genellikle hafif-orta şiddette, kendini sınırlayan seyirli pankreatit söz konusudur; ancak şiddetli formlar da bildirilmiştir.

7.4. Diğer Nadir Komplikasyonlar

• Artrit (özellikle büyük eklemlerde)
• Nefrit (böbrek tutulumuna bağlı hematüri, proteinüri)
• Mastit (meme dokusu iltihabı)
• Tiroidit
• Miyokardit (nadiren iletim bozuklukları, aritmi, kalp yetmezliği bulguları)

Bu komplikasyonlar seyrek olmakla birlikte, sistemik inflamatuar yanıtın ve virüsün çoklu organ tropizminin klinik yansımaları olarak değerlendirilebilir.

7.5. Gebelik

Kabakulak enfeksiyonu gebelikte özellikle erken trimesterlerde geçirildiğinde:

• Düşük (spontan abortus) riskinde artışa yol açabilir.

Fetüste konjenital malformasyon riskinin belirgin artmadığı düşünülse de, gebelik sırasında kabakulak enfeksiyonu obstetrik açıdan yakından izlenmelidir.

---

8. Tanı

8.1. Klinik Tanı

Tipik bir epidemiyolojik ortamda (aşılanmamış veya yetersiz aşılanma oranı olan toplumlarda) ve klasik parotis şişliği + ateş + baş ve kulak ağrısı tablosunda, kabakulak tanısı sıklıkla klinik olarak konulabilir. Ancak:

• Aşılı bireylerde atipik seyir,
• Komplikasyon şüphesi,
• Halk sağlığı açısından doğrulama gereksinimi

durumlarında laboratuvar doğrulaması önem kazanır.

8.2. Serolojik Tanı

• Spesifik IgM antikorları:
  • Akut enfeksiyon sırasında kanda yükselir, genellikle ilk haftalarda tespit edilir.
• Spesifik IgG antikorları:
  • Geçirilmiş enfeksiyon veya aşılama sonrası kalıcı bağışıklığı yansıtır.
  • Akut ve konvalesan dönemde alınan iki serum örneğinde dört kat titre artışı gösterilmesi tanıyı destekler.

Serolojik testler, özellikle semptom başlangıcından birkaç gün sonra daha güvenilir hale gelir.

8.3. Moleküler Tanı (PCR)

Kabakulak virüsünün genetik materyali:

• Tükürük,
• Oral/boğaz sürüntüsü,
• İdrar,
• Gerekli durumlarda BOS örneklerinden

PCR (polimeraz zincir reaksiyonu) ile saptanabilir. Bu yöntem özellikle:

• Aşılı bireylerde,
• Atipik veya komplikasyonlu olgularda,
• Erken dönem tanı gereksiniminde,
• Epidemiyolojik sürveyans ve genotip tayininde

önemli bir araçtır.

---

9. Ayırıcı Tanı

Kabakulak benzeri parotis şişliklerinde ayırıcı tanıda:

• Bakteriyel parotit (özellikle Staphylococcus aureus) – çoğu zaman pürülan sekresyon ve daha lokal şiddetli tablo
• Diğer viral etkenler (örn. influenza, parainfluenza, EBV, CMV)
• Tükürük bezi taşları (sialolitiazis)
• Sialadenozis (metabolik, ilaçlara bağlı bez büyümeleri)
• Tükürük bezi tümörleri

göz önünde bulundurulmalıdır. Kabakulakta parotis inflamasyonu tipik olarak pürülan değildir; ağız içine açılan duktustan irinli sekresyon gelmez, bu da bakteriyel süperenfeksiyon yoksa önemli bir ipucu sağlar.

---

10. Tedavi

10.1. Spesifik Antiviral Tedavi

Kabakulak için günümüzde hastalığa özgü kanıtlanmış bir antiviral tedavi bulunmamaktadır. Tedavi temelde:

• Destekleyici
• Semptomatik

yaklaşımlara dayanır.

10.2. Semptomatik ve Destekleyici Tedavi

• Ağrı ve ateş kontrolü:
  • Non-steroidal antiinflamatuvar ilaçlar (NSAR) veya parasetamol
• Sıvı desteği:
  • Yeterli oral hidrasyon, gerekirse intravenöz sıvı
• Beslenme:
  • Çiğnemeyi zorlamayan, yumuşak gıdalar
• Tükürük sekresyonunu artırma:
  • Ekşi şekerler, pastiller (bonbonlar) – tükürük akışını artırarak duktusların açılmasına katkı sağlayabilir
• Lokal rahatlatıcı uygulamalar:
  • Parotis üzerine ılık ya da hastanın toleransına göre uygun kompresler,
  • Bazı geleneksel uygulamalarda değerlendirilen asetik asitli kil paketleri benzeri lokal uygulamalar, bilimsel kanıtları sınırlı olmakla birlikte analjezik-etkili kompres benzeri rol görebilir.

10.3. Antibiyotik Kullanımı

Kabakulak viral bir hastalık olduğundan, antibiyotikler rutin tedavide yer almaz. Antibiyotik kullanımı yalnızca:

• Bakteriyel süperenfeksiyon kanıtı veya kuvvetli şüphesi (örn. pürülan parotit, ciddi otitis media veya pnömoni bulguları)

durumunda gündeme gelmelidir.

---

11. Korunma ve Profilaksi

11.1. Aşılama

Kabakulaktan korunmada en etkili yöntem zayıflatılmış canlı aşı ile aktif bağışıklamadır. Kabakulak aşısı genellikle:

• Kızamık–Kızamıkçık–Kabakulak (KKK / MMR) kombinasyon aşısı içinde uygulanır.
• Çoğu ulusal bağışıklama programında:
  • Birinci doz: 12–15. ay
  • İkinci doz: 4–6 yaş arası

şeklinde uygulanır (ülkelere göre hafif farklılıklar olabilir).

Aşı, ciddi kabakulak enfeksiyonunu ve komplikasyonlarını büyük ölçüde önler; ancak %100 koruyucu değildir ve nadiren aşılı bireylerde de hafif veya atipik enfeksiyonlar görülebilir. Buna rağmen, toplum düzeyinde sürü bağışıklığı (herd immunity) sağlayarak salgınların önlenmesinde kritik rol oynar.

11.2. Pasif ve Temas Profilaksisi

• Kabakulak için rutin pasif immünizasyon (immünglobulin) önerilmez.
• Temaslıların yönetiminde, özellikle bağışıklık durumu bilinmeyen bireylere aşılanma durumunun gözden geçirilmesi ve eksik aşıların tamamlanması önemlidir.

---

12. Evrimsel ve Ekolojik Bakış

Kabakulak virüsü, Paramyxoviridae ailesinin bir üyesi olarak:

• Tek zincirli, negatif polariteli RNA genomu nedeniyle yüksek mutasyon hızına sahiptir.
• Bununla birlikte, diğer bazı RNA virüsleri ile karşılaştırıldığında, kabakulak virüsünün antijenik varyasyonunun nispeten sınırlı olduğu ve uzun yıllar benzer aşı suşlarının etkili kalabildiği gözlenmiştir.

Evrimsel açıdan dikkat çekici noktalar:

1. Konak uyumu (host adaptation):
   • Virüs, insan konakta tükürük bezleri, sinir sistemi ve gonadlar gibi belirli dokularda replikasyon için seçilmiş bir tropizm göstermiştir.
   • Bu seçilim, hem virüsün çevreye yayılımını (tükürük ve damlacık yoluyla) hem de uzun süreli bağışıklık tepkisini şekillendirmiştir.
2. Virülens–bulaşıcılık dengesi:
   • Virüs, çocukluk çağında genellikle ölümcül olmayan, ancak yeterince belirgin klinik tablo oluşturan bir yapıya sahiptir.
   • Bu durum, evrimsel açıdan konak popülasyonunda “kalıcı ama yok edici olmayan” bir dolaşım stratejisi ile uyumludur.
3. Aşı baskısı ve genetik çeşitlilik:
   • Yaygın aşılama programları, teorik olarak virüs üzerinde bir seçilim baskısı oluşturur.
   • Farklı bölgelerde saptanan kabakulak virüsü genotipleri, uzun dönemli evrimsel süreç ve aşılanma dinamikleri ile etkileşim halindedir.

Bu açıdan kabakulak, sadece klinik ve halk sağlığı açısından değil, konak–patojen etkileşimi ve aşı ile yönlendirilen evrim bağlamında da incelenmeye değer bir model oluşturur.

---

13. Prognoz

Kabakulak, özellikle çocukluk çağında genellikle iyi seyirli, kendini sınırlayan bir hastalıktır. Komplikasyonlar gelişmeyen olgularda:

• Semptomlar çoğunlukla 1–2 hafta içerisinde geriler.
• Parotis şişliği yavaşça çözülür, ağrı azalır ve hastalar tam iyileşme gösterir.

Ancak:

• Menenjit, ensefalit, orşit, ooforit, pankreatit ve diğer sistemik komplikasyonlar, morbiditeyi artırır.
• Nadir de olsa kalıcı nörolojik sekeller, işitme kaybı veya infertilite riski gündeme gelebilir.

Bu nedenle, kabakulak modern toplumlarda aşı ile önlenebilir, fakat küçümsenmemesi gereken bir enfeksiyon olarak önemini korumaktadır.

---

---

---