Şerbetçi otu

tarafından | Eki 9, 2020 | Botanik, Farmakoloji, Kimya

Şerbetçi otu, kenevirgiller (Cannabaceae) familyasından Humulus lupulus L. türü çok yıllık bir sarmaşıktır. Avrupa’da yüzyıllardır yetiştirilen bu bitkinin dişi çiçek durumları (kozalakları) hem bira üretiminde hem de geleneksel bitkisel tedavide kullanılmaktadır. Bira yapımında şerbetçi otu, biraya karakteristik acı tadını ve aromayı verirken aynı zamanda doğal bir koruyucu olarak mikrobiyal bozulmayı engellemeye yardımcı olur. Tıbbi açıdan ise şerbetçi otu ekstreleri yatıştırıcı ve uyku getirici etkileri nedeniyle uzun zamandır halk hekimliğinde yer bulmuştur.

Şerbetçi otu (Humulus lupulus) bitkisinin olgunlaşmış dişi çiçek kozalakları, bira üretiminde ve bitkisel tıpta kullanılan kısımlarıdır.

Botanik Özellikleri

Şerbetçi otu, tırmanıcı gövdeli ve karşılıklı yapraklı bir bitkidir. Dioik (çift evcikli) yapıya sahip olduğundan, ayrı erkek ve dişi bireyleri bulunur. Tıbbi kullanıma konu olan kısım, yalnızca dişi bitkilerin ürettiği kozalak biçimli çiçek salkımlarıdır. Bu sarımsı-yeşil renkli dişi çiçekler, Lupuli flos adıyla eczacılıkta drog olarak geçer ve genellikle kurutulmuş halde kullanılır. Şerbetçi otunun tarihsel kayıtlarda en az 9. yüzyıldan itibaren bira aromalandırma amacıyla kullanıldığı belirtilmiştir. Günümüzde de doğada yabani olarak bulunmakla birlikte özellikle bira endüstrisi için geniş çapta kültürü yapılmaktadır.

Kimyasal İçerik

Şerbetçi otunun farmakolojik etkileri, içerdiği çeşitli bileşiklerden kaynaklanır. Dişi çiçek kozalaklarında başlıca aşağıdaki maddeler bulunmuştur:

  • Uçucu yağlar: Monoterpen ve seskiterpen yapılı uçucu bileşikler (örneğin mirsen, humulen, linalool gibi) içerir. Bu uçucu yağlar bitkiye aromatik kokusunu verir.
  • Acı reçineler: Alfa ve beta asitler olarak adlandırılan acı maddeler bakımından zengindir. Başlıca alfa-asitler humulonlar, beta-asitler ise lupulonlar adıyla anılır. Bu bileşenler biraya acılık katmasının yanı sıra yatıştırıcı özelliklere de katkıda bulunabilir.
  • Flavonoidler ve fitoöstrojenler: Şerbetçi otu güçlü antioksidan etkilere sahip flavonoid bileşikler taşır. Özellikle ksanthohumol gibi prenillenmiş flavonoidler, antioksidan ve kanser hücrelerini engelleyici etkileriyle dikkat çekmektedir. Ayrıca şerbetçi otunda bulunan 8-prenilnaringenin gibi bazı flavonoidler yapısal olarak östrojen hormonuna benzediği için fitoöstrojen etki gösterir. Bu nedenle şerbetçi otu alımının vücutta östrojen benzeri sonuçlar doğurabileceği belirtilmektedir.
  • Tanenler: Şerbetçi otunda bir miktar tanen de bulunur. Tanenler, bitkisel dokularda büzücü etki yapabilen polifenolik bileşiklerdir.

Farmakolojik Etkileri

Şerbetçi otu preparatlarının farmakolojik açıdan en bilinen etkileri merkezi sinir sistemi üzerinedir. Sedatif (yatıştırıcı) ve hipnotik (uyku getirici) özellikleri, deneysel ve klinik çalışmalarda incelenmektedir. Tarihsel olarak, şerbetçi otu tarlasında çalışan işçilerin gündüz vakti uyku haline girdiğinin gözlenmesi bu bitkinin sakinleştirici potansiyeline işaret etmiştir. Modern araştırmalarda da şerbetçi otunun anksiyete giderici ve uyku kalitesini artırıcı etkileri desteklenmektedir. Örneğin 2021 yılında yapılan bir çalışmada, 4 hafta boyunca her akşam alkolsüz bira (şerbetçi otu içeren) tüketen kişilerde uyku kalitesinin plaseboya kıyasla arttığı, anksiyete ve stres düzeylerinin ise azaldığı gözlemlenmiştir.

Şerbetçi otu bileşenlerinin olası etki mekanizmaları arasında beynin GABA (gamma-aminobütirik asit) sisteminin modülasyonu bulunmaktadır. Yapılan deneysel çalışmalar, şerbetçi otunun alfa asit fraksiyonlarının GABA<sub>A</sub> reseptörlerini olumlu yönde modüle ederek sedatif ve hipnotik etki gösterebildiğini ortaya koymuştur. Bununla birlikte, şerbetçi otunun tek başına güçlü bir sedatif etkisi olup olmadığı konusunda veriler sınırlıdır; kediotu (valeriana) kadar etkin olmadığı, ancak birlikte kullanıldıklarında sinerjik etki sağladıkları bildirilmektedir. Nitekim 2024 yılında yayımlanan bir derlemede, tek başına veya şerbetçi otu ile kombinasyon halinde alınan kediotu kökünün uyku kalitesini iyileştirebildiğine dair kanıtlar olduğu belirtilmiştir.

Şerbetçi otunun diğer farmakolojik etkileri arasında antioksidan ve antimikrobiyal özellikleri de sayılabilir. İçerdiği flavonoidler ve polifenoller serbest radikalleri temizleyerek hücreleri oksidatif hasardan koruyabilir. Bu antioksidan etkinin, özellikle ksanthohumol sayesinde kanser önleyici (kemopreventif) bir potansiyel sağlayabileceği öne sürülmüştür. Ayrıca şerbetçi otunun acı bileşikleri, özellikle bira içerisinde bazı bakterilerin üremesini engelleyerek doğal bir antimikrobiyal koruyucu işlevi görür. Geleneksel bitkisel tıpta da şerbetçi otunun hafif ağrı kesici, spazm çözücü ve sindirim rahatlatıcı etkilerinin olabileceği ifade edilmiştir.

Kullanım Alanları

Şerbetçi otu günümüzde hem tıbbi preparatların bileşeni olarak hem de gıda ürünü şeklinde çeşitli alanlarda kullanılmaktadır. Başlıca kullanım alanları şunlardır:

  • Sinirsel gerginlik ve anksiyete: Şerbetçi otu ekstresi, huzursuzluk, sinirlilik, stres, korku ve gerginlik hallerinde yatıştırıcı olarak kullanılmaktadır. Genellikle kediotu (Valeriana officinalis) kökü ile kombine edilen tablet, damla veya çay formundaki bitkisel ürünler, anksiyete ve stres belirtilerini hafifletmek amacıyla reçetesiz takviye şeklinde alınır.
  • Uyku bozuklukları: Uyumakta güçlük çeken veya uykusuzluk (insomni) sorunu yaşayan kişilerde, yatmadan önce alınan şerbetçi otu içeren bitkisel preparatlar uykuya dalmayı kolaylaştırabilir. Özellikle kediotu ile birlikte alındığında uyku kalitesini artırdığı bazı klinik araştırmalarda gösterilmiştir. Avrupa İlaç Ajansı (EMA) Herbal Medicinal Products Committee ve Alman Komisyon E gibi otoriteler de şerbetçi otunun hafif uykusuzluk ve sinirsel gerginlik durumlarında kullanımını onaylamıştır.
  • Menopoz semptomları: İçerdiği fitoöstrojenik bileşikler nedeniyle şerbetçi otu, menopoz döneminde görülen sıcak basması gibi semptomların hafifletilmesi için de araştırılmaktadır. Örneğin 2021 yılında yapılan bir çalışmada, şerbetçi otu özütünün bazı menopoz belirtilerini azalttığı bildirilmiştir; ancak bu konuda etkinlik ve güvenilirlik verileri halen sınırlıdır ve daha fazla araştırmaya ihtiyaç vardır.
  • Bira üretimi: Şerbetçi otunun en yaygın kullanım alanı bira yapımıdır. Biranın mayalanması sırasında eklenen kuru şerbetçi otu kozalakları, içeceğe kendine özgü acı tadı ve aromatik özellikleri kazandırır. Ayrıca antibakteriyel özelliği sayesinde biranın bozulmadan daha uzun süre dayanmasına yardımcı olur. Şerbetçi otundaki reçine asitleri özellikle Gram pozitif bakterilere karşı etkili olup, bira içerisinde istenmeyen mikroorganizmaların üremesini engeller.

Güvenlik, Kontraendikasyonlar ve Yan Etkiler

Şerbetçi otu genellikle düşük toksisiteli ve güvenli kabul edilen bir bitkidir; nitekim gıda olarak (bira bileşeni şeklinde) yaygın tüketimi bulunmaktadır. Bununla birlikte, yüksek dozlarda veya takviye şeklinde kullanımında dikkat edilmesi gereken bazı noktalar vardır:

  • Kontraendikasyonlar: Şerbetçi otuna karşı alerjisi (aşırı duyarlılığı) olan kişilerde kullanılmamalıdır. 12 yaşından küçük çocuklarda güvenliği kanıtlanmadığı için önerilmez. Hamilelik ve emzirme döneminde, içerdiği fitoöstrojenler nedeniyle hormonal etki potansiyeli taşıdığından, doktor önerisi olmadan kullanılmamalıdır. Özellikle östrojen pozitif meme kanseri gibi hormon duyarlı hastalığı olan kişilerde şerbetçi otu takviyelerinin sakıncalı olabileceği belirtilmektedir. Hatta bazı uzmanlar, menopoza girmiş kadınlarda şerbetçi otlu desteklerin vajinal kanama riskini artırabileceğinden şüphelenmektedir. Tiroid rahatsızlığı olanların da bu bitkisel ürünü kullanmadan önce doktora danışmaları önerilir.
  • Sedasyon ve etkileşimler: Şerbetçi otu yatıştırıcı etkisinden dolayı merkezi sinir sistemini baskılayan diğer ilaçlarla (ör. benzodiazepinler, barbitüratlar, bazı antihistaminikler) beraber alındığında sedasyon artabilir. Bu nedenle böyle kombinasyonlardan kaçınılmalıdır. Yatıştırıcı etkisi nedeniyle ayrıca dikkat gerektiren işler (örn. araç kullanımı) öncesinde şerbetçi otu alınmamalıdır. Ciddi depresyonu olan hastalarda ise, merkezi sinir sistemini daha da baskılayabileceği için şerbetçi otu kullanımından kaçınılması önerilmektedir.
  • Yan etkiler: Önerilen dozlarda şerbetçi otu genellikle iyi tolere edilir. Ancak bazı hassas kişilerde baş dönmesi, sersemlik, uyuşukluk gibi hafif yan etkiler görülebilir. Nadir de olsa ciltte döküntü, kaşıntı gibi alerjik reaksiyonlar bildirilmiştir. Çok yüksek miktarların tüketimi halinde aşırı uyku hâli ve halsizlik oluşabilir. Bira yoluyla alımda ise alkolün kendi yan etki ve riskleri devreye gireceğinden, uyku sorunu için şerbetçi otu almanın yolu olarak alkollü bira içilmesi tavsiye edilmez; çünkü alkol başlangıçta uyku getirse bile uyku kalitesini düşürür ve uzun vadede karaciğer, kalp hastalıkları ile bazı kanser türleri riskini artırır.

Sonuç: Şerbetçi otu, geleneksel kullanımı ve modern araştırmalarla desteklenen yatıştırıcı özellikleri sayesinde hafif uyku bozuklukları ve anksiyete durumlarında fayda sağlayabilen bir bitkidir. Bunun yanı sıra içerdiği antioksidan ve antimikrobiyal bileşenler ile hem sağlık alanında hem de gıda sektöründe önemli bir yere sahiptir. Her ne kadar mevcut bulgular umut vaat etse de, özellikle tedavi amaçlı yüksek dozlarda kullanımında daha fazla klinik çalışmaya ihtiyaç vardır. Bu nedenle şerbetçi otlu takviyeleri kullanmadan önce bir sağlık profesyoneline danışılması tavsiye edilir.

Keşif

Şerbetçiotu (Humulus lupulus), kenevirgiller (Cannabaceae) ailesine ait, asma benzeri tırmanıcı bir bitkidir. Latince tür adı lupulus (“küçük kurt”) ve humulus (“kurt asması”) sözcüklerinden türemiştir. Antik Roma doğa tarihçisi Plinius, bitkiyi söğüt ağaçlarına sarılıp boğan “kurt asması” olarak betimlemiştir. Botanik çalışmalar, şerbetçiotunun genetik olarak Çin kökenli olduğunu, buzul çağının ardından Kafkaslar üzerinden Avrupa’ya yayıldığını göstermektedir. Neolitik döneme ait Avrupa yerleşimlerinde yapılan polen analizleri, şerbetçiotunun binlerce yıl öncesinden beri kıtada var olduğunu ortaya koymuştur.

Antik yazılı kaynaklarda ise şerbetçiotuna dair doğrudan bir adlandırma görülmez. Yunan ve Roma hekimlerinin bitki betimlemelerinde dolaylı atıflar bulunur. Dioscorides’in bryonia melaina adıyla tasvir ettiği bitkinin, yaprak benzerliği sebebiyle şerbetçiotu olabileceği düşünülmektedir. Bununla birlikte antik çağda şerbetçiotunun ilaç veya içki amaçlı kullanılmadığı, Plinius’un da belirttiği üzere Roma’da çiçeklerinin pek rağbet görmediği kabul edilir. Antik bira tariflerinde şerbetçiotu yer almamış, koruma işlevi alkol derecesi veya diğer bitkisel katkılarla sağlanmıştır. Bu bitkinin antibakteriyel ve koruyucu gücü ancak daha sonraki yüzyıllarda keşfedilmiştir.

Antik Yunan ve Roma Döneminde Kullanımı

Klasik dönemde şerbetçiotu, doğrudan bir tarım ürünü ya da baharat olarak anılmaz. Plinius’un Natural Historiæ adlı eserinde “söğüt kurdu” olarak bahsettiği bitki, daha çok sarılıcı karakteriyle tarif edilmiştir. Tıp literatüründe doğrudan şerbetçiotu adına rastlanmaz; bitki ciddî bir ilaç olarak kabul edilmemiştir. Antik dünyada bira ve şerbet tariflerinde koruyucu ya da tat verici olarak ardıç, defne, verniç ağacı gibi türler kullanılmış, şerbetçiotu biraya dahil edilmemiştir. Dolayısıyla antik dönemde üretilen bira çabuk bozulmuş; şerbetçiotunun konserve edici gücü bilinmemiştir.

Orta Çağ Avrupa’sı ve İslam Dünyasında Kullanımı

Şerbetçiotunun gerçek tarihi serüveni Orta Çağ’da başlar. Karolenj dönemi manastır belgelerinde şerbetçiotu kayıtlarına rastlanır. 822 yılında Corbie Manastırı’nda Başpiskopos Adelhard’ın belgelerinde bira yapımı için şerbetçiotundan söz edilir. 736’da Bavyera’daki bir manastırda da benzer bir kayıt bulunmuştur. Böylece Batı ve Orta Avrupa manastırlarında 9. yüzyıldan itibaren şerbetçiotu biranın vazgeçilmez bileşenlerinden biri hâline gelmiştir.

Bu süreçte İslam dünyasında da şerbetçiotunun tıbbi yönü işlenmiştir. 8.–9. yüzyıllarda Nesturi hekim Yuhanna ibn Mesue sindirimi kolaylaştırıcı, uyku getirici ve mikrop öldürücü özelliklerinden bahsetmiştir. Endülüs Emevî döneminde yaşayan botanikçi İbn el-Beytar da bitkinin yatıştırıcı ve sindirim düzenleyici etkilerini kaydetmiştir. Avrupa’da ise manastır hekimleri hop’un koruyucu gücünü fark etmiş, Hildegard von Bingen Physica adlı eserinde özellikle biradaki bozulmayı geciktirdiğini belirtmiştir. Onu Albertus Magnus’un açıklamaları izlemiştir. Böylece şerbetçiotu, Orta Çağ boyunca hem Avrupa hem de İslam dünyasında sindirimi kolaylaştırıcı, yatıştırıcı ve koruyucu özellikleriyle tanınmaya başlamıştır.

Bira Üretiminde Şerbetçiotu ve Tarihsel Önemi

Şerbetçiotunun ekonomik değer kazanması esas olarak bira üretimiyle olmuştur. O dönemde hopsuz geleneksel içki “ale”, şerbetçiotlu içki ise “beer” olarak adlandırılıyordu. Yazılı kaynaklarda 9. yüzyılda birada hop kullanımına dair belgeler vardır. Başlangıçta yabani toplanan bitki kısa sürede tarıma alınmış, Karolenj hükümdarlarının desteğiyle manastır bahçelerinde “humlonaria” adı verilen hop bahçeleri kurulmuştur. 12. yüzyılda Hildegard von Bingen, biranın raf ömrünü uzatan bu bitkinin değerini yazıya dökmüş; bu tespit daha sonraki yüzyıllarda Avrupa’da bira yasalarının fikrî altyapısını oluşturmuştur. 13. ve 14. yüzyıllarda Almanya, Belçika ve Bohemya’da şerbetçiotlu bira yaygınlaşmıştır.

Geleneksel Tıpta Şerbetçiotu Kullanımı

Şerbetçiotu yüzyıllar boyunca çeşitli rahatsızlıklara karşı denenmiştir. Orta Çağ reçetelerinde ağrı kesici, ateş düşürücü ve sarılık tedavisinde önerilmiştir. 16. yüzyıl botanikçileri Leonhart Fuchs ve Pietro Andrea Mattioli, bitkinin kök ve çiçeklerini acı ve kuru özellikte tanımlamış, sindirime yardımcı olduğunu vurgulamışlardır. Avrupa’da özellikle sinir sistemi üzerindeki yatıştırıcı etkisiyle öne çıkmış; sedatif yastıkların içine hop konularak uykusuzluğa çare aranmıştır. Almanya’nın 20. yüzyıl öncesi fitoterapi derlemelerinde huzursuzluk, sinirlilik ve uyku sorunlarına karşı önerilmiş, 20. yüzyıl başlarında Ernst Meyer ve Gerhard Madaus gibi farmakologlar etkinliğini övmüştür. Günümüzde de Avrupa farmakopeleri, hop’u genellikle kediotu ile birlikte hafif uyku ve sinir bozukluklarında kullanılabilecek bir bitkisel ilaç olarak kabul eder.

16.–19. Yüzyıllarda Botanik Sınıflandırma

Rönesans döneminde şerbetçiotu bilimsel olarak da ele alınmaya başlanmıştır. 1542’de Leonhart Fuchs, ilk basılı bitki kitaplarından birinde Humulus cinsini açıkça tanımlamış ve çizimle göstermiştir. 1544’te Mattioli hopu övgüyle anmış, 1583’te Dodoens bitkinin sürünerek tırmandığını, ağustos-eylül aylarında toplanan çiçeklerinin bira için saklandığını yazmıştır. 18. yüzyılda Linnaeus hop’u Humulus lupulus olarak sınıflandırmış, 19. yüzyıl sonlarında acı reçineleri ve uçucu yağları kimyasal yöntemlerle ayrıştırılmıştır. Bu yüzyıllarda farmakognozi gelişmiş, şerbetçiotu Avrupa farmakopelerinde standart bir ilaç bitkisi olarak yer bulmuştur.

19. ve 20. Yüzyılda Bilimsel Farmakoloji

Modern dönemde şerbetçiotu kapsamlı bilimsel incelemelere konu olmuştur. 20. yüzyılın başlarında Almanya’da yapılan monografilerde hop’un farmakolojik etkileri sistematik biçimde değerlendirilmiştir. Ernst Meyer (1935) hopu uyku bozukluklarında fevkalade etkili bulmuş, Gerhard Madaus (1941) sinir sistemi ve romatizmal şikayetlerde kullanımını tanımlamıştır. İkinci Dünya Savaşı sonrasında Avrupa fitoterapisinde şerbetçiotu, anksiyete ve uykusuzluğa karşı yaygın şekilde önerilmiş; Komisyon E gibi resmi otoritelerce onaylanmıştır. Günümüzde farmakognozide şerbetçiotu, uyku düzenine etkisinin yanı sıra fitoöstrojenik bileşenleri sebebiyle kadın sağlığı araştırmalarında da gündemdedir. Özellikle 8-prenil naringenin bileşiğinin menopoz döneminde faydalı olabileceği gösterilmiştir.

İleri Okuma
  1. Plinius Secundus (MS 77–79). Naturalis Historia. Roma.
  2. Hildegard von Bingen (12. yüzyıl). Physica. Mainz.
  3. Albertus Magnus (13. yüzyıl). De vegetabilibus et plantis. Köln.
  4. Fuchs, L. (1542). De historia stirpium commentarii insignes. Basel.
  5. Mattioli, P. A. (1544). Commentarii in sex libros Pedacii Dioscoridis. Venedik.
  6. Dodoens, R. (1583). Stirpium historiae pemptades sex. Antwerpen.
  7. Linnaeus, C. (1753). Species Plantarum. Stockholm.
  8. Meyer, E. (1935). Arzneipflanzenkunde. Leipzig.
  9. Madaus, G. (1941). Lehrbuch der Biologischen Heilmittel. Dresden.
  10. Milligan, S. R. ve ark. (1999). Identification of a Potent Phytoestrogen in Hops (8-Prenylnaringenin). Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, 84(6): 2249–2252.
  11. Stevens, J. F., Page, J. E. (2004). Xanthohumol and Related Prenylflavonoids from Hops and Beer. Phytochemistry, 65(10): 1317–1330.
  12. Zanoli, P., Zavatti, M. (2008). Humulus lupulus: A Review on Traditional Use, Phytochemistry and Pharmacology. Journal of Ethnopharmacology, 116(3): 383–396.
  13. European Medicines Agency (2014). Community herbal monograph on Humulus lupulus L., flos. Londra/Amsterdam.
  14. Barbagallo, I., Li Volti, G., Galvano, F., Titta, L., Malaguarnera, M., Drago, F., Di Giacomo, C. (2021). Xanthohumol for Human Malignancies: Chemistry, Pharmacokinetics and Molecular Targets. Cancers, 13(8): 1847.
  15. NCBI LactMed (2021). Hops (Humulus lupulus) – Summary of Use during Lactation. Son Revizyon: 15 Şubat 2021. ncbi.nlm.nih.gov.
  16. Healthline (2024). Can Hops Help You Sleep? Güncellenme: 19 Eylül 2024. healthline.com.
  17. Wikipedia (2025). Humulus lupulus. Erişim tarihi: Ağustos 2025. en.wikipedia.org.