Etimolojik Bileşenler:
- venla-: Bu önekin kesin kaynağı belirsizdir; ancak muhtemelen “phenylcyclohexylamine” ya da “phenylethylcyclohexanol” yapısına gönderme yapar. Bu yapı, venlafaksin’in tramadol ile olan yapısal benzerliğine işaret eder.
- -faksin / -faxine: Farmakolojik isimlendirmede sıklıkla antidepresanlar için kullanılan bir sonek olarak yer alır. Benzer örnekler: duloxetine, milnacipran, desvenlafaxine. Bu sonek genellikle fenilpropanamin türevleri için kullanılır.
Türevsel Açılım:
venla- + (phe)n(yl)(cyclo)hex(ylpropyl)am(ine) → venlafaxine
1. Tanım ve Farmasötik Formülasyon
Venlafaksin, serotonin-noradrenalin geri alım inhibitörleri (SSNRI) grubuna ait, depresyon ve anksiyete bozuklukları tedavisinde yaygın olarak kullanılan bir antidepresandır. Hem tablet hem de uzatılmış salımlı kapsül (ER/XR) formlarında pazarlanmakta olup, orijinal formülasyonu Efexor® ER (ABD’de Effexor® XR) adı altında satışa sunulmuştur. 1997 yılında onaylanmıştır ve günümüzde birçok jenerik formu mevcuttur (örn. Venegis®).
2. Kimyasal Özellikler
- Kimyasal Adı: 1-[2-(dimetilamino)-1-(4-metoksifenil)etil]sikloheksanol
- Moleküler formül: C₁₇H₂₇NO₂
- Moleküler ağırlık: 277.4 g/mol
- Yapısal özellikler: Venlafaksin, feniletilamin ve sikloheksanol türevi bisiklik bir bileşiktir. Tramadol ile kimyasal olarak yakından ilişkilidir.
- Formülasyon: Genellikle rasemik karışım olarak venlafaksin hidroklorür formunda, beyaz ve kristal bir toz olarak bulunur. Suda çözünür.
3. Farmakodinamik
Venlafaksin, antidepresan etkilerini presinaptik nöronlarda serotonin (5-HT) ve noradrenalin (NA) geri alımını seçici olarak inhibe ederek gösterir. Dopamin geri alımı üzerinde yalnızca hafif inhibitör etkisi mevcuttur.
Diğer antidepresanlardan farklı olarak:
- alfa-adrenerjik, muskarinik veya histaminerjik reseptörlere bağlanmaz,
- antikolinergik değildir,
- MAO inhibitörü değildir.
Bu özgüllük, yan etki profilinde klasik trisiklik antidepresanlara kıyasla daha iyi bir tolere edilebilirlik sağlar.
4. Farmakokinetik
- Emilim: Oral yolla iyi emilir.
- Biyoyararlanım: İlk geçiş metabolizmasına uğramasına rağmen yüksek (~45%).
- Metabolizma: Başlıca CYP2D6 izoenzimi tarafından desvenlafaksin (O-desmetilvenlafaksin) adlı aktif metabolitine dönüştürülür. Daha düşük oranda CYP3A4 rol oynar.
- Yarılanma ömrü:
- Venlafaksin: ~5 saat
- Desvenlafaksin: ~11 saat
- Eliminasyon: Böbrekler yoluyla atılır (idrarla, %87’si metabolit olarak).
5. Endikasyonlar
Onaylı terapötik endikasyonlar:
- Majör depresif bozukluk (tedavi ve relaps önleme)
- Yaygın anksiyete bozukluğu (GAD)
- Sosyal anksiyete bozukluğu (sosyal fobi)
- Agorafobili veya agorafobisiz panik bozukluğu
Etiket dışı (off-label) kullanımları:
- Vazomotor semptomlar (örn. menopozal ateş basmaları)
- Kronik ağrı sendromları
- Flushing atakları
6. Kullanım Şekli ve Dozaj
- Gecikmeli salımlı formlar (ER/XR) genellikle günde bir kez, aynı saatte ve yemekle birlikte alınmalıdır.
- Doz titrasyonu kademeli yapılmalı, ani kesilmeden kaçınılmalıdır; çünkü kesilme sendromu (baş dönmesi, parestezi, anksiyete vb.) gelişebilir.
7. Kontrendikasyonlar
- Venlafaksine veya içeriğindeki bileşenlere karşı aşırı duyarlılık
- MAO inhibitörleri ile eşzamanlı tedavi
- 18 yaş altı bireylerde kullanımı genellikle önerilmez (artmış intihar düşünceleri riski nedeniyle)
8. İlaç Etkileşimleri
- CYP2D6 inhibitörleri (örn. fluoksetin, paroksetin) venlafaksin metabolizmasını etkileyebilir.
- MAO inhibitörleri ile kombine kullanımı serotonin sendromu riskini belirgin şekilde artırır.
- Serotonerjik ajanlar (örn. triptanlar, tramadol, St. John’s wort) ile dikkatli kombinasyon gerektirir.
- Santral etkili ilaçlarla potansiyel sinerjik etkiler (örn. sedasyon, nöbet riski) olabilir.
9. Yan Etkiler
En sık bildirilen advers etkiler şunlardır:
- Gastrointestinal: Bulantı, kabızlık, iştah kaybı
- Nörolojik: Baş ağrısı, baş dönmesi, uyku hali veya uykusuzluk
- Otonomik: Terleme, ağız kuruluğu
- Psikiyatrik: Anksiyete artışı, ajitasyon, libido değişiklikleri
Nadir fakat ciddi reaksiyonlar arasında: - Serotonin sendromu
- Hiponatremi
- Kan basıncında artış (özellikle yüksek dozlarda)
10. Terminolojik Not
Etimolojik olarak “venlafaksin” ismi:
- venla- (muhtemelen “phenylcyclohexylamine” yapısına atıfla)
- -faksin (“fexine” antidepresan eki, phenylcyclohexylpropylamine türevi)
11. Notlar
- Venlafaksin’in aktif metaboliti desvenlafaksin (ticari adı: Pristiq®), ABD’de ayrı bir ürün olarak pazarlanmaktadır.
- Seçici serotonin geri alım inhibitörleri (SSRI’lar) ile karşılaştırıldığında, SSNRI’ler daha geniş etkili olabilir; ancak kardiyovasküler ve kan basıncı üzerine etkileri açısından daha dikkatli doz titrasyonu gerekir.
Keşif
1980’ler: Araştırma ve Geliştirme Dönemi
- 1981–1985
- Venlafaksin ilk kez Wyeth-Ayerst Laboratories (sonraki adıyla Wyeth) tarafından araştırma kapsamında sentezlendi.
- Molekül, feniletilamin türevi olarak geliştirildi ve kimyasal yapısal benzerliği nedeniyle opioid analjezik tramadol ile karşılaştırıldı.
1988–1993: Klinik Araştırmalar ve İlk Yayınlar
- 1988
- İlk faz I klinik çalışmalar başladı.
- 1992
- İlk bilimsel yayınlar, venlafaksinin SSNRI (serotonin-noradrenalin geri alım inhibitörü) olarak farmakolojik etkilerini duyurdu.
- 1993
- FDA (ABD Gıda ve İlaç Dairesi) tarafından majör depresif bozukluk için ilk onay verildi (orijinal formülasyon: Effexor®).
1996–1997: Uzatılmış Salım Formülasyonunun Geliştirilmesi
- 1996
- Uzatılmış salımlı formülasyon (Effexor XR®) geliştirildi. Bu, ilacın günde bir kez kullanımına olanak tanıdı ve tolerabiliteyi artırdı.
- 1997
- FDA, Effexor XR® formülasyonunu onayladı.
- Aynı yıl Avrupa İlaç Ajansı (EMA) tarafından da onay aldı.
- Aynı dönemde Wyeth, venlafaksin üzerinde geniş çaplı pazarlama kampanyalarına başladı.
2000–2004: Endikasyon Genişlemesi
- 2000–2002
- Yaygın anksiyete bozukluğu (Generalized Anxiety Disorder) ve sosyal fobi (Social Anxiety Disorder) gibi anksiyete alt tipleri için etiket genişletme çalışmaları tamamlandı.
- 2003
- FDA, venlafaksinin sosyal anksiyete bozukluğu tedavisinde kullanımını onayladı.
- 2004
- Panik bozukluğu için de FDA onayı alındı.
- Dünya genelinde kullanımı artmaya başladı.
2007–2008: Aktif Metabolitinin Pazara Sunulması
- 2007
- Venlafaksin’in ana aktif metaboliti olan desvenlafaksin (O-desmetilvenlafaksin), Pristiq® adıyla ABD’de onaylandı.
- Bu gelişme, Wyeth’in molekülün patent süresi sona ermeden pazar hakimiyetini sürdürme stratejisinin parçasıydı.
- 2008
- Pristiq® piyasaya sürüldü; desvenlafaksin, venlafaksine alternatif olarak konumlandırıldı.
2009–2010: Patent Süresinin Sona Ermesi
- 2009
- Wyeth, Pfizer tarafından satın alındı.
- 2010
- Venlafaksin’in orijinal patent koruması sona erdi, bu da birçok jenerik üreticinin pazara girmesine yol açtı. Türkiye’de Venegis XR® gibi jenerik ürünler yaygınlaştı.
2010’lar: Yaygın Jenerik Kullanım ve Klinik Genişleme
- Venlafaksin, dünya çapında birçok ülkede jenerik olarak piyasaya sürüldü.
- Klinik kullanımda:
- off-label endikasyonlarda (örneğin menopozal ateş basmaları, nöropatik ağrı) kullanımı yaygınlaştı.
- Özellikle intolerans gelişen SSRI hastaları için tercih edilen ikinci kuşak antidepresanlardan biri oldu.
2020’ler: Farmakogenetik ve Reçeteleme Kılavuzları
- 2020 sonrası
- CYP2D6 polimorfizmleri doğrultusunda bireyselleştirilmiş venlafaksin dozlama önerileri geliştirildi.
- Klinik psikofarmakoloji kılavuzlarında (örn. CANMAT, APA) venlafaksin, özellikle tedaviye dirençli depresyon veya anksiyete bozukluğu olan bireyler için önerilen tedaviler arasında yer aldı.
Ek Bilgiler
- Venlafaksin, ilk SSNRI moleküllerden biri olarak, duygudurum bozuklukları tedavisinde dönüm noktası kabul edilir.
- Hem depresyon hem de anksiyete bozukluklarına etkili olması nedeniyle çift etkili antidepresan paradigmasının öncülerinden biridir.
İleri Okuma
- Owens, M. J., Morgan, W. N., Plott, S. J., & Nemeroff, C. B. (1997). Neurotransmitter receptor and transporter binding profile of antidepressants and their metabolites. Journal of Pharmacology and Experimental Therapeutics, 283(3), 1305–1322.
- De Boer, T. H. (1996). The pharmacologic profile of venlafaxine. Journal of Clinical Psychiatry, 57(6 Suppl), 3–9.
- Thase, M. E. (1998). Effects of venlafaxine on blood pressure: a meta-analysis of original data from 3744 depressed patients. Journal of Clinical Psychiatry, 59(10), 502–508.
- Stahl, S. M. (2000). Essential psychopharmacology of depression and bipolar disorder. Cambridge University Press.
- Davidson, J. R. T. (2001). Major depressive disorder treatment with venlafaxine extended release. Depression and Anxiety, 14(2), 55–62.
- Schüle, C. (2007). Neuroendocrinological mechanisms of actions of antidepressant drugs. Journal of Neuroendocrinology, 19(4), 213–226.
- Papakostas, G. I., et al. (2007). A meta-analysis of clinical trials comparing milnacipran, duloxetine and venlafaxine in major depressive disorder. European Neuropsychopharmacology, 17(10), 745–758.
- Thase, M. E., et al. (2009). Desvenlafaxine vs. venlafaxine XR: comparative efficacy and tolerability. CNS Drugs, 23(7), 617–627.
Yorum yazabilmek için oturum açmalısınız.