Verteporfin ismi, molekülün kimyasal yapısını ve işlevini belirten birkaç kelime bileşeninden oluşmaktadır:
“Yeşil-“
- Bu kök kelime muhtemelen Latince viridis (“yeşil”) kelimesinden gelmektedir.
- Bu, maddenin yeşilimsi renginden veya klorofil türevlerine (porfirinler) yapısal benzerliğinden kaynaklanıyor olabilir.
“-porfin”
- Hemoglobin ve klorofil gibi birçok biyolojik molekülde bulunan makrosiklik bir organik bileşik olan porfirinden türetilmiştir.
- Etkin maddenin tetrapirol benzeri yapısını ifade eder.
Verteporfin kelimesinin etimolojisi, kimyasal yapısal özellikleri işlevsel veya renk özellikleriyle birleştiren tipik bir farmasötik isimlendirmeyi takip eder.
Verteporfin, fotodinamik terapide (PDT) kullanılan bir benzoporfirin türevi ve fotosensitize edici ajandır. Özellikle eksüdatif (yaş) yaşa bağlı makula dejenerasyonu (AMD) ve diğer koroidal neovaskülarizasyonların (örneğin patolojik miyopi veya santral seröz korioretinopati) tedavisinde kullanılır.
Farmakolojik özellikler
- Etki mekanizması: Verteporfin, retinanın anormal kan damarlarında seçici olarak birikir. İntravenöz uygulama ve belirli bir dalga boyundaki (689 nm) lazer ışığı ile aktivasyon sonrasında oksijen, oldukça reaktif bir forma (singlet oksijen) dönüşür. Bu durum lokal damar hasarına ve tıkanıklığa yol açarak patolojik damarların büyümesini engeller.
- Metabolizma: Başlıca karaciğerde hidroliz ve safra yoluyla atılır.
- Yarı ömür: yaklaşık 5-6 saat.
- Uygulama şekli: İntravenöz infüzyon ve ardından etkilenen retina bölgesinin lazer ışınlanması.
Klinik Uygulama
- Yaş AMD: Koroidal neovaskülarizasyonun azaltılması için temel endikasyondur.
- Patolojik miyopi: Merkezi görmeyi tehdit eden neovaskülarizasyonlarda.
- Santral seröz korioretinopati (SSKR): Deneysel olarak ve uzmanlaşmış merkezlerde etiket dışı tedavi olarak kullanılır.
Yan etkiler ve kontrendikasyonlar
- Yaygın yan etkiler: Görme bozuklukları (örn. geçici görme bozukluğu, fotofobi), infüzyon bölgesi reaksiyonları, bulantı, baş ağrısı.
- Fototoksisite: Hastalar infüzyondan sonra en az 48 saat boyunca doğrudan güneş ışığından ve güçlü ışık kaynaklarından kaçınmalıdır.
- Kontrendikasyonlar: Karaciğer yetmezliği, porfiri, verteporfine alerji.
Verteporfin ile PDT’ye alternatifler
- Anti-VEGF tedavileri (örn. ranibizumab, aflibercept, bevacizumab) yaş tip AMD tedavisinde verteporfin tedavisinin yerini büyük ölçüde almıştır çünkü daha etkili ve güvenlidirler.
- Termal lazer koagülasyonu bazı vakalarda hala kullanılmaktadır ancak retinada yara izi bırakma riski daha yüksektir.
Güncel araştırma
- Tümör tedavisi: Özellikle glioblastoma tedavisinde tümör hücrelerinin seçici ablasyonu amacıyla verteporfinin kullanımına ilişkin araştırmalar.
- Fibrozis ve yara izi: Patolojik fibrozisi azaltmak için potansiyel uygulama.
Keşif
Verteporfinin tarihi, fotodinamik terapinin (PDT) geliştirilmesi ve ışıkla aktive olan aktif bileşenler olarak porfirinlerin araştırılmasıyla yakından bağlantılıdır. Kökeni, bilim insanlarının bazı boyaların biyolojik dokular üzerindeki fotodinamik etkisini ilk kez gözlemlediği 20. yüzyılın başlarına dayanmaktadır. Verteporfinin ilaç olarak geliştirilmesi kimya, biyoloji ve tıp alanlarında onlarca yıl süren disiplinlerarası araştırmaların sonucudur.
Fotodinamik ve porfirinlerin ilk temelleri (1900–1970)
- 1900 – Oscar Raab (Almanya) ilk kez akridin boyalarının paramecialar üzerindeki fototoksik etkisini tanımladı ve ışığın toksisiteyi önemli ölçüde artırdığını gözlemledi.
- 1904 – Raab’ın akıl hocası Hermann von Tappeiner (Almanya), fotodinamik reaksiyon terimini ortaya attı ve fotodinamik terapinin temellerini attı.
- 1913 – Friedrich Meyer-Betz (Almanya) kendisine hematoporfirin enjekte etti ve güçlü ışık duyarlılığı gösterdi; bu prensip daha sonra PDT için kullanıldı.
- 1960’lar – Richard Lipson, Edmond Schwartz ve Annabel Baldes (ABD) hematoporfirin türevlerinin ışıkla aktive edilerek tümörleri yok etmek için kullanılabileceğini gösterdiler.
Modern fotosensitizörlerin geliştirilmesi ve PDT’deki ilerlemeler (1970–1990)
- 1975 – Thomas Dougherty (ABD) hematoporfirin türevlerinin (HpD) tümör tedavisinde kullanılabileceğini keşfeder. İlk onaylı PDT ajanı olan Photofrin®’i geliştirdi.
- 1980’ler – Daha etkili ve seçici fotosensitizörlerin arayışı başladı. Araştırmacılar hedef dokularda birikimi artırmak için benzoporfirin türevlerine odaklanıyor.
Verteporfinin geliştirilmesi ve onaylanması (1990–2000)
- 1990 – Günter Schneider ve meslektaşları CIBA-Geigy’de (daha sonra Novartis), ışık emilimi ve doku seçiciliği iyileştirilmiş potansiyel PDT ilaçları olarak verteporfin de dahil olmak üzere benzoporfirin türevlerini sentezlediler ve araştırdılar.
- 1993–1995 – Özellikle yaşa bağlı yaş tip makula dejenerasyonu (AMD) tedavisinde verteporfin ile klinik çalışmalar başlar.
- 1999 – ABD FDA (Gıda ve İlaç Dairesi), AMD ile ilişkili koroidal neovaskülarizasyonun (CNV) tedavisi için verteporfini Visudyne® ticari adı altında onayladı.
- 2000 – Ursula Schmidt-Erfurth (Avusturya) ve diğer oftalmologlar, klinik çalışmalarda verteporfin PDT’nin eksüdatif AMD’de etkililiğini göstererek yaygın klinik uygulamaya yol açmışlardır.
Daha ileri geliştirme ve alternatif uygulamalar (2000–günümüz)
- 2005–2010 – PDT’nin patolojik miyopi, santral seröz korioretinopati (SSKR) ve bazı cilt tümörleri gibi diğer durumlara da genişletilmesine yönelik araştırmalar artmaktadır.
- 2012 – Liu-Chittenden ve diğerleri, verteporfinin YAP (Evet İlişkili Protein) sinyal yolunu engellediğini ve bu mekanizmanın onu kanser ve fibrozis tedavileri için potansiyel olarak yararlı hale getirdiğini göstermektedir.
- 2015–2023 – Verteporfinin tümör tedavisinde (glioblastoma, pankreas kanseri) ve fibrotik hastalıkların tedavisinde kullanımına ilişkin yeni klinik çalışmalar yürütülmektedir.
İleri Okuma
- Schmidt-Erfurth, U., & Hasan, T. (2000). “Photodynamic therapy for age-related macular degeneration with verteporfin: a review of the literature.” Ophthalmology, 107(3), 559–569.
- Yannuzzi, L. A., Freund, K. B., & Takahashi, A. (2000). “Review of verteporfin therapy of subfoveal choroidal neovascularization in age-related macular degeneration and other causes.” Ophthalmology Clinics of North America, 13(2), 273–284.
- Lotery, A. J., & Holder, G. E. (2001). “Clinical application of photodynamic therapy with verteporfin (Visudyne).” Eye, 15(Pt 2), 169–183.
- Michels, S., Schmidt-Erfurth, U., & Rosenfeld, P. J. (2006). “Photodynamic therapy with verteporfin: a review of the literature and treatment recommendations.” Survey of Ophthalmology, 51(3), 253–263.
- Chan, W. M., Lai, T. Y., & Liu, D. T. (2008). “Half-dose verteporfin photodynamic therapy for chronic central serous chorioretinopathy.” Ophthalmology, 115(10), 1756–1765.
- Ji, S., Li, K., & Zhang, X. (2019). “Verteporfin as a novel anti-fibrotic agent in human diseases.” International Journal of Molecular Sciences, 20(15), 3742.
- Liu-Chittenden, Y., Huang, B., & Shim, J. S. (2012). “Verteporfin inhibits YAP function through upregulating 14-3-3σ sequestering YAP in the cytoplasm.” Genes & Development, 26(12), 1300–1305.
