1. Genel Tanım ve Sınıflandırma
Oksibutinin, başlıca aşırı aktif mesane (overactive bladder, OAB) sendromu kapsamında gelişen semptomların tedavisinde kullanılan, parasempatolitik (antikolinergik) etkili bir ajan olup, muskarinik asetilkolin reseptör antagonistleri sınıfında yer alır. Farmakodinamik etkileri dolayısıyla üriner sistemin düz kas tonusunu baskılayarak, istemsiz detrüsör kasılmalarını inhibe eder. Etken madde, oral, transdermal ve intravezikal uygulama formlarında kullanılmaktadır.
2. Kimyasal Yapı ve Fizikokimyasal Özellikler
- Moleküler formül: C₂₂H₃₁NO₃
- Moleküler ağırlık: 357.5 g/mol
- Yapısal özellikler: Oksibutinin, atropin ile yapısal benzerlik gösteren bir rasemattır. Molekül, bir üçüncül amin taşıyıcı grubu içermektedir.
- Farmasötik form: Genellikle baz formunda veya oksibutinin hidroklorür şeklinde formüle edilir.
- Çözünürlük: Oksibutinin hidroklorür, suda kolay çözünebilen beyaz kristal bir tozdur.
3. Farmakodinami ve Etki Mekanizması
Oksibutinin, muskarinik M₁, M₂ ve özellikle M₃ asetilkolin reseptörlerine karşı rekabetçi bir antagonizör olarak etki eder. Etkisi esas olarak M₃ reseptör blokajı yoluyla mesane düz kaslarının spazmını engellemesi ve detrüsör aşırı aktivitesini baskılaması üzerinden gerçekleşir. Ayrıca şu farmakolojik etkileri gösterir:
- Parasempatolitik etki: Kolinerjik sinyali bloke ederek mesane kasılmalarını azaltır.
- Spazmolitik etki: Düz kas gevşemesi sağlar.
- Lokal anestezik etki: Sinir uçlarında iletimi lokal olarak azaltabilir.
- Antihidrotik etki: Ter bezleri üzerindeki muskarinik reseptörler yoluyla terlemeyi azaltabilir (off-label kullanımı vardır).
4. Endikasyonlar
Onaylı Endikasyonlar:
- İnkontinans, sık idrara çıkma ve idrar yapma dürtüsü ile seyreden kararsız mesane sendromu
- Nörojenik (spastik) mesane, özellikle çocuklarda spina bifida (meningomiyelosel) ya da omurilik yaralanmalarına bağlı mesane disfonksiyonlarında
- Enürezis (gece veya gündüz alt ıslatma)
Off-label Kullanım:
- Hiperhidrozis (aşırı terleme), özellikle oral veya topikal formülasyonlarla; ancak İsviçre gibi bazı ülkelerde bu kullanım onaylı değildir.
5. Uygulama Yolları ve Formülasyonlar
Oksibutinin çeşitli dozaj formlarında mevcuttur:
- Oral tabletler: Sistemik uygulama, ancak yüksek ilk geçiş metabolizması nedeniyle biyoyararlanımı düşüktür.
- Transdermal yamalar (örn. Kentera®): Sistemik düzeyde daha sabit plazma konsantrasyonu sağlar; ağız kuruluğu gibi yan etkiler daha az görülür.
- İntravezikal solüsyon (örn. Vesoxx®): Direkt mesane içine uygulanarak lokal etki sağlanır, sistemik yan etkiler minimaldir.
- Magistral formülasyonlar: Özellikle intravezikal kullanım için eczanelerce hazırlanabilir.
6. Farmakokinetik Özellikler
- Emilim: Oral uygulamada yüksek hepatik ilk geçiş metabolizması nedeniyle biyoyararlanımı yaklaşık %6‘dır.
- Dağılım: Geniş doku dağılımı gösterir.
- Metabolizma: Başlıca CYP3A4 izoenzimi aracılığıyla metabolize edilir.
- Atılım: Metabolitler esas olarak idrar yoluyla atılır.
7. Kontrendikasyonlar
Oksibutinin aşağıdaki durumlarda kontrendikedir:
- İdrar retansiyonu
- Gastrointestinal obstrüksiyon
- Paralitik ileus
- Kontrolsüz dar açılı glokom
- Alerji veya aşırı duyarlılık
- Ciddi hepatik yetmezlik durumları
- Deliryum veya organik beyin sendromları (özellikle yaşlı bireylerde dikkatli olunmalıdır)
8. İlaç Etkileşimleri
- CYP3A4 inhibitörleri (örneğin ketokonazol, klaritromisin): Plazma düzeylerini artırabilir.
- Diğer antikolinerjik ajanlar: Etkiler sinerjistik şekilde artabilir → artmış yan etki riski
- Prokinetik ajanlar (örneğin metoklopramid): Etkileri antagonize olabilir.
- Alkol: Sedasyon etkisini artırabilir.
- Gastrointestinal ilaç emilimi: Barsak motilitesini azaltarak başka ilaçların biyoyararlanımını değiştirebilir.
9. Yan Etkiler
Oksibutininin yan etkileri çoğunlukla antikolinerjik etkisine bağlıdır:
| Sistem | Belirtiler |
|---|---|
| Gastrointestinal | Ağız kuruluğu, bulantı, karın ağrısı, kabızlık |
| Ürogenital | İşeme güçlüğü, idrar retansiyonu |
| Göz | Bulanık görme, akomodasyon bozukluğu |
| Deri ve Dolaşım | Kızarma (flushing), sıcak basması |
| Santral Sinir Sistemi | Baş dönmesi, sersemlik, konfüzyon (yaşlılarda dikkat) |
10. Özel Uyarılar ve Önlemler
- Yaşlı hastalarda deliryum riski artabilir; antikolinerjik yük dikkatle değerlendirilmelidir.
- Uzun süreli kullanımda, idrar retansiyonu veya artmış mesane basıncı açısından klinik takip önerilir.
- Transdermal yamalar, uygulama bölgesinde dermatolojik reaksiyonlara neden olabilir.
Keşif
- 1965–1970’ler: Oksibutinin ilk olarak bu dönemde, antikolinerjik özellikleri olan bir spasmolitik olarak Fransa merkezli Roussel Uclaf (daha sonra Hoechst Marion Roussel, ardından Aventis) tarafından geliştirilmiştir. Molekül, özellikle mesane düz kaslarını inhibe edici etkisi nedeniyle dikkat çekmiştir.
- 1980’ler: İlk geniş ölçekli klinik çalışmalarda, oksibutininin üriner inkontinans ve detrüsör instabilitesi gibi semptomlar üzerindeki etkinliği gösterildi. Bu dönemde ağızdan alınan tablet formları geliştirilmiş ve çeşitli ülkelerde ruhsatlandırılmıştır.
- 1988: Oksibutinin, Avrupa ve ABD başta olmak üzere birçok ülkede oral form (Ditropan®) olarak resmen ruhsat alarak tıbbi kullanıma girmiştir. Bu tarih genellikle resmi tıbbi onay yılı olarak kabul edilir.
- 2004–2007: Transdermal formülasyon (örneğin Kentera® yaması), oral uygulamadaki antikolinerjik yan etkileri azaltmak amacıyla geliştirilmiş ve 2007 yılında Avrupa İlaç Ajansı (EMA) tarafından onaylanmıştır.
- 2021: Oksibutininin intravezikal formu (mesaneye doğrudan uygulanan solüsyon; Vesoxx®), Almanya ve İsviçre gibi ülkelerde hazır tıbbi ürün olarak tescillenmiştir.
Notlar
Oksibutinin’in keşfi, antimuskarinik ilaç sınıfı içinde özel bir yer tutar çünkü ilacın hem oral, hem transdermal hem de intravezikal formları mevcuttur. Bu çok yönlülük, farklı hasta gruplarında dozaj esnekliği ve yan etki yönetimi açısından klinikte geniş bir kullanım alanı sağlar.
İleri Okuma
- Gubler, H. U. (1988). Pharmacological profile of oxybutynin. Drugs of Today, 24(10), 515–521.
- Abrams, P. et al. (2002). Oxybutynin transdermal system for overactive bladder: efficacy and safety profile. The Journal of Urology, 168(3), 1395–1400.
- Diokno, A. C. et al. (2005). Treatment of overactive bladder: oral versus transdermal oxybutynin. Urology, 65(6), 1086–1091.
- Staskin, D. R. et al. (2007). Pharmacology of oxybutynin: transdermal versus oral administration. International Journal of Clinical Practice, 61(6), 1013–1020.
- Vella, M., & Cardozo, L. (2011). Safety and tolerability of antimuscarinics in the treatment of overactive bladder in older patients. Drugs & Aging, 28(11), 863–875.
- Reitz, A. et al. (2021). Intravesikales Oxybutynin bei Kindern mit neurogener Blasenfunktionsstörung . Journal of Pediatric Urology , 17(1), 69.e1–69.e8.
